1 września 1939 roku w Tomaszowie Mazowieckim
1 września 1939 roku pomiędzy godziną 5 a 6 rano w Tomaszowie Mazowieckim, podobnie jak w innych miastach w Polsce i województwie łódzkim, nastąpił nalot bombowy. Przez kolejne dni września miasto było regularnie bombardowane. Naloty spowodowały straty materialne w centrum miasta. Zniszczeniu uległo dużo domów mieszkalnych i zakładów przemysłowych. Straty były także wśród ludności cywilnej miasta. Naloty spowodowały poważne zniszczenia. Ginęli robotnicy zatrudnieni .
6 września 1939 roku niemieckie kolumny pancerne dotarły pod Tomaszów Mazowiecki.
Miasta oraz okoliczne tereny broniła polska 13 Dywizja Piechoty. Po rozbiciu oddziałów polskich w rejonie Piotrkowa Tryb. Właśnie ta osamotniona dywizja była ostatnią zaporą dla niemieckich czołgów prących ze Śląska do „serca Polski” – Warszawy.
Bezpośrednią obronę miasta zorganizował 45 Pułk piechoty dowodzony przez płk Stanisława Hojnowskiego. Po całodniowych walkach, 6 września, na przedpolach Tomaszowa, w godzinach wieczornych pułk rozpoczął wycofywanie się w kierunku Warszawy. W okolicach Lubochni miał powstać kolejny punkt oporu.
Podczas przemarszu przez ulicę Warszawską kolumna 45 pułku piechoty została niespodziewanie i gwałtownie ostrzelana przez Niemców. Okazało się, że północna dzielnica Tomaszowa – Starzyce, już jest zajęta przez regularne oddziały armii niemieckiej. Wśród pierwszych zabitych znalazł się niestety dowódca pułku. Widząc, że droga wyjazdowa z Tomaszowa do Warszawy jest już zablokowana reszta żołnierzy czołowych oddziału pułku rozproszyła się i małymi grupkami wymknęła z miasta uchodząc w kierunku lasów spalskich.
W tym samym czasie główna część kolumny pułkowej, która znajdowała się nieco dalej w głębi ulicy została zaatakowana przez dywersantów niemieckich. Do żołnierzy 45 pułku strzelano z dachów, okien, bram i ogródków. Jednostka w krótkim czasie uległa zupełnemu rozbiciu. Z ręki dywersantów zginęło ponad 100 polskich żołnierzy. Porzucono cały sprzęt i wyposażenie pułkowe. Ci żołnierze, którzy przeżyli ostrzał uciekli kierując się do lasów spalskich.
Przed wojną mieszkała w Tomaszowie znaczna mniejszość niemiecka. Wielu z Niemców nie kryła wrogości do państwa polskiego. Po kryjomu uciekali do Niemiec, gdzie przechodzili przeszkolenie wojskowo – dywersyjne. Większość z dywersantów atakujących polskich żołnierzy w Tomaszowie w dniu 6 września 1939 r. to byli miejscowi, tomaszowscy Niemcy.
Akcja dywersyjna w Tomaszowie związana z rozbiciem 45 pułku piechoty była jedną z większych tego typu akcji zorganizowanych w tragicznym Wrześniu na całym terytorium Polski.
7 września 1939 r w godzinach porannych Niemcy zlikwidowali ostatnie gniazda polskiego oporu. Rozpoczęła się kilkuletnia, tragiczna niemiecka okupacja Tomaszowa Mazowieckiego.
Dla upamiętnienia 70.rocznicy wybuchu II wojny światowej Muzeum w Tomaszowie Mazowieckim zaprasza na cykl imprez kulturalno – oświatowych przebiegających pod hasłem „ŚLADY WOJNY”, realizowanych w okresie od 29 kwietnia do 30 października 2009 r. i włączonych w program obchodów 90lecia Województwa Łódzkiego
mgr Andrzej Kędzierski
St. kustosz Działu Historycznego
