„Ludzie ludziom zgotowali ten los…” 76. rocznica wyzwolenia niemieckiego nazistowskiego obozu koncentracyjnego Auschwitz-Birkenau

Opublikowano: 27 stycznia 2021

27 stycznia 1945 r. oddziały I Frontu Ukraińskiego Armii Czerwonej wyzwoliły hitlerowski obóz zagłady Auschwitz-Birkenau – piekło na ziemi, symbol ludobójstwa popełnionego przez niemieckich nazistów w czasie II wojny światowej. Trudno nawet komentować ogrom zbrodni popełnionych w tym miejscu przez cztery i pół roku… Jednak zachowanie pamięci o ofiarach jest naszym moralnym obowiązkiem.

Wśród więźniów i ofiar Auschwitz byli także tomaszowianie. Niestety, nie dysponujemy ich pełną listą. W naszych zbiorach znajduje się kilka przejmujących dokumentów świadczących o tomaszowianach, którym oprawcy odebrali życie za bramą z szyderczym napisem „Arbeit macht frei” („Praca czyni wolnym”).

8 lipca 1942 r. niemiecka Policja Ochronna (Schutzpolizei – Schupo) sporządziła listę 11 tomaszowian, zmarłych (jak oficjalnie określono) w obozie Auschwitz w marcu i kwietniu tego roku. Byli to:

Roman Wojewódzki, ur. 2 listopada 1910 r. w Tomaszowie, zam. ul. Dobra 13, zm. 20 marca 1942 r.

Jan Klimkiewicz, ur. 21 listopada 1902 r. w Tomaszowie, zam. ul. Sosnowa 85, zm. 15 marca 1942 r.

Stanisław Woźniak, ur. 23 września 1892 r. w Wilkowicach, zam. ul. Warszawska 15/17, zm. 21 marca 1942 r.

Adam Bartczak, ur. 6 listopada 1907 r. w Tomaszowie, zam. ul. Sosnowa 71, zm. 18 marca 1942 r.

Józef Brzeziński, ur. 31 grudnia 1910 r. w Łodzi, zam. ul. św. Tekli 28 [dziś ul. Barlickiego], zm. 16 marca 1942 r.

Mieczysław Lange, ur. 23 maja 1900 r. w Zgierzu, zam. ul. 11 Listopada 54 [dziś część ul. Konstytucji 3 Maja], zm. 17 marca 1942 r.

Czesław Deka, ur. 22 stycznia 1913 r. w Tomaszowie, zam. ul. Murarska 13, zm. 18 kwietnia 1942 r.

Andrzej Dudziak, ur. 6 listopada 1895 r. w Spytkowicach, zam. ul. Rolanda 51 [dziś ul. Gen. Hallera], zm. 30 marca 1942 r.

Chaim Weisblach, ur. 5 września 1914 r. w Drzewicy, zam. ul. Kramarska 21 [dziś ul. Grunwaldzka], zm. 19 marca 1942 r.

Stefan Kiełbasa, ur. 30 października 1917 r. w Niemczech, zam. ul. Piaskowa 13, zm. 23 kwietnia 1942 r.

Longin Przepiura, ur. 15 czerwca 1904 r. w Tomaszowie, zam. ul. Młynarska 6 [nieistniejąca dziś ulica na Kaczce], zm. 29 kwietnia 1942 r.

W tymże dokumencie wymieniono także trzech tomaszowian zmarłych w obozie koncentracyjnym Gross-Rosen – dziś Rogoźnica na Dolnym Śląsku (Aleksander Tomasik, Wawrzyniec Majchrowski, Joel Płachta).

Wymieniona lista jest niepełna. W naszych zbiorach znajdują się dokumenty więźniów Auschwitz – Konstantego Zasłony i Jerzego Billa.

Urodził się 9 lipca 1896 r. w Porębie (powiat Ostrów Mazowiecka). W czasie I wojny światowej, id 1916 r. działał w Polskiej Organizacji Wojskowej, kierował nią w Siennicy (powiat Mińsk Mazowiecki) i w rodzinnej Porębie. W okresie międzywojennym był nauczycielem Państwowego Seminarium Nauczycielskiego im. Tadeusza Reytana, a następnie Publicznej Szkoły Powszechnej nr 2, członkiem Miejskiego Komitetu Wychowania Fizycznego i Przysposobienia Wojskowego. Do Auschwitz trafił 20 listopada 1941 r. transportem z Radomia. Jak pisał do żony Heleny w grypsie z tamtejszego więzienia, przetrzymywany był bez śledztwa. Z obozu, w którym nosił numer 23086, pisał wprawdzie, że jest zdrowy, ale „patrzy na życie bardzo rzeczowo i realnie”, pod czym można rozumieć świadomość nieuchronnego losu (miał wówczas przed sobą dwa i pół miesiąca życia). Zginął 27 kwietnia 1942 r.

Jerzy Bill urodził się 28 lipca 1899 r. w Tomaszowie. W okresie międzywojennym mieszkał przy ul. Gustownej 64 [dziś część ul. Konstytucji 3 Maja], później przy ul. Dobrej 39. Pracował jako urzędnik. Działał w Towarzystwie Gimnastycznym „Sokół”, sekcji kolarskiej Klubu Sportowego „Pilica” oraz Związku Zawodowym Pracowników Handlowych i Biurowych. W Auschwitz nosił numer 23680, co oznacza, że znalazł się w obozie niedługo po Konstantym Zasłonie i bardzo prawdopodobne, że się z nim zetknął (K. Zasłona przebywał w bloku 20A, a następnie 21A, zaś J. Bill w bloku 20). Zginął 10 czerwca 1942 r.

W zbiorach Muzeum znajdują się także listy więźniów Auschwitz z lat 1943-1944: Juliana Chrzanowskiego (ur. 13 stycznia 1920 r., nr 131617), Ireny Kańskiej (ur. 14 stycznia 1924 r., nr 42820, blok 15b – obóz kobiecy) i Stanisława Tkaczyka (ur. 24 kwietnia 1909 r., nr 101644, blok 17). Nie posiadamy ich fotografii (prezentowane zdjęcie J. Chrzanowskiego pochodzi z Archiwum Państwowego w Piotrkowie Trybunalskim – Oddział w Tomaszowie Mazowieckim). S. Tkaczyk przeniesiony został później do obozu koncentracyjnego Mauthausen w Austrii i przeżył wojnę. Llosy I. Kańskiej nie są nam znane.

dr Daniel Warzocha

adiunkt działu historyczno-numizmatycznego

 

Ilustracje:

1-2 – Lista tomaszowian zmarłych w obozach koncentracyjnych Auschwitz i Gross-Rosen w marcu i kwietniu 1942 r.

3 – Konstanty Zasłona w 1931 r.

4 – Konstanty Zasłona w Auschwitz

5 – Jerzy Bill w mundurze „Sokoła” w okresie międzywojennym

6 – Jerzy Bill w Auschwitz

7 – Akt zgonu Jerzego Billa wystawiony w Auschwitz

8 – Julian Chrzanowski w 1937 r. (fotografia z podania o wydanie dowodu osobistego – zbiory Archiwum Państwowego w Piotrkowie Trybunalskim – Oddział w Tomaszowie Mazowieckim)

9-10 – Pocztówka Ireny Kańskiej z Auschwitz wysłana 27.10.1943 r.

Źródła informacji:

Dokumenty Jerzego Billa – legitymacja Związku Zawodowego Pracowników Handlowych i Biurowych z 10.03.1925 r., legitymacja Klubu Sportowego „Pilica” sekcji kolarskiej z 1.05.1925 r., legitymacja Związku Towarzystw Gimnastycznych „Sokół” w Polsce z 17.05.1925 r., fragment koperty listu J. Billa do żony Leokadii z kwietnia 1942 r., akt zgonu J. Billa wystawiony w Auschwitz 25.07.1942 r. (zbiory Muzeum w Tomaszowie Mazowieckim im. Antoniego hr. Ostrowskiego)

Dokumenty Konstantego Zasłony – legitymacja urzędnicza z 7.01.1931 r., gryps z więzienia w Radomiu z 24.10.1941 r., listy z obozu w Auschwitz z 4.01.1942 r. i 15.02.1942 r., kopia pisma Państwowego Muzeum Oświęcim-Brzezinka do Heleny Zasłony z 9.09.1976 r. (zbiory Muzeum w Tomaszowie Mazowieckim im. Antoniego hr. Ostrowskiego)

Lista tomaszowian zmarłych w obozach koncentracyjnych Auschwitz i Gross-Rosen w marcu i kwietniu 1942 r., sporządzona przez Schutzpolizei w Tomaszowie 8.07.1942 r. (zbiory Muzeum w Tomaszowie Mazowieckim im. Antoniego hr. Ostrowskiego)

Podanie o dowód osobisty Juliana Chrzanowskiego z 19.07.1937 r. (Archiwum Państwowe w Piotrkowie Trybunalskim – Oddział w Tomaszowie Mazowieckim, Akta miasta Tomaszowa, sygn. III-2155)

Czajka S., Udział sienniczan w czynie niepodległościowym 1914-1920, „Rocznik Mińsko-Mazowiecki” 2000, z. 6.

  1. Jarno, Miejski Komitet Wychowania Fizycznego i Przysposobienia Wojskowego. w Tomaszowie Mazowieckim w latach Drugiej Rzeczypospolitej, „Studia z Historii Społeczno-Gospodarczej” 2015, t. 15.

Auschwitz.org – strona internetowa Miejsca Pamięci i Muzeum Auschwitz-Birkenau

Zobacz również

Kartka pocztowa z Auschwitz – tłumaczenie
Publikujemy treść kartki pocztowej wysłanej 27 października 1943 r. z niemieckiego nazistowskiego obozu koncentracyjnego Auschwitz-Birkenau przez 19-letnią tomaszowiankę Irenę Kańską. „Moja...
Więcej
Cześć i chwała Bohaterom! Narodowy Dzień Pamięci Żołnierzy Armii Krajowej
14 lutego 2025 r. po raz pierwszy obchodzimy Narodowy Dzień Pamięci Żołnierzy Armii Krajowej. Nowe święto państwowe zostało uchwalone 9...
Więcej

Partnerzy

Kontakt

Muzeum w Tomaszowie Maz. im. Antoniego hr. Ostrowskiego

ul. POW 11/15
97-200 Tomaszów Mazowiecki

Godziny otwarcia

Pon. nieczynne dla zwiedzających
Wt. 9:00 – 16:00
Śr. 9:00 – 16:00
Czw. 9:00 – 16:00
Pt. 9:00 – 16:00
Sob. 10:00 – 16:00
Niedz. 10:00 – 16:00

Biuro czynne od poniedziałku do piątku w godzinach: 8:00 – 16:00

Bilety

Bilet wstępu do Muzeum – normalny 10,00 zł/os.
Bilet wstępu do Muzeum – ulgowy 5,00 zł/os.
Bilet za warsztaty muzealne 10,00 zł/os.
Bilet za warsztaty muzealne dla Muzealnej Akademii Malucha 8,00 zł/os.
Bilet za lekcje muzealne 5,00 zł/os.
Bilet z Kartą Dużej Rodziny 3,00 zł/os.
Dzieci do lat 7 (zwiedzanie indywidualne) wstęp bezpłatny
We wtorek wstęp bezpłatny
Oprowadzanie z przewodnikiem 30,00 zł
Karta Tomaszowianina 5,00 zł/os.
Karta Tomaszowianina Rodzina 3+ – rodzice (opiekunowie) 5,00 zł/os., dzieci wstęp bezpłatny
Karta Młodego Tomaszowianina wstęp bezpłatny
Karta Tomaszowianina Seniora wstęp bezpłatny