27 stycznia 1945 r. oddziały I Frontu Ukraińskiego Armii Czerwonej wyzwoliły hitlerowski obóz zagłady Auschwitz-Birkenau – piekło na ziemi, symbol ludobójstwa popełnionego przez niemieckich nazistów w czasie II wojny światowej. Trudno nawet komentować ogrom zbrodni popełnionych w tym miejscu przez cztery i pół roku… Jednak zachowanie pamięci o ofiarach jest naszym moralnym obowiązkiem.
Wśród więźniów i ofiar Auschwitz byli także tomaszowianie. Niestety, nie dysponujemy ich pełną listą. W naszych zbiorach znajduje się kilka przejmujących dokumentów świadczących o tomaszowianach, którym oprawcy odebrali życie za bramą z szyderczym napisem „Arbeit macht frei” („Praca czyni wolnym”).
8 lipca 1942 r. niemiecka Policja Ochronna (Schutzpolizei – Schupo) sporządziła listę 11 tomaszowian, zmarłych (jak oficjalnie określono) w obozie Auschwitz w marcu i kwietniu tego roku. Byli to:
Roman Wojewódzki, ur. 2 listopada 1910 r. w Tomaszowie, zam. ul. Dobra 13, zm. 20 marca 1942 r.
Jan Klimkiewicz, ur. 21 listopada 1902 r. w Tomaszowie, zam. ul. Sosnowa 85, zm. 15 marca 1942 r.
Stanisław Woźniak, ur. 23 września 1892 r. w Wilkowicach, zam. ul. Warszawska 15/17, zm. 21 marca 1942 r.
Adam Bartczak, ur. 6 listopada 1907 r. w Tomaszowie, zam. ul. Sosnowa 71, zm. 18 marca 1942 r.
Józef Brzeziński, ur. 31 grudnia 1910 r. w Łodzi, zam. ul. św. Tekli 28 [dziś ul. Barlickiego], zm. 16 marca 1942 r.
Mieczysław Lange, ur. 23 maja 1900 r. w Zgierzu, zam. ul. 11 Listopada 54 [dziś część ul. Konstytucji 3 Maja], zm. 17 marca 1942 r.
Czesław Deka, ur. 22 stycznia 1913 r. w Tomaszowie, zam. ul. Murarska 13, zm. 18 kwietnia 1942 r.
Andrzej Dudziak, ur. 6 listopada 1895 r. w Spytkowicach, zam. ul. Rolanda 51 [dziś ul. Gen. Hallera], zm. 30 marca 1942 r.
Chaim Weisblach, ur. 5 września 1914 r. w Drzewicy, zam. ul. Kramarska 21 [dziś ul. Grunwaldzka], zm. 19 marca 1942 r.
Stefan Kiełbasa, ur. 30 października 1917 r. w Niemczech, zam. ul. Piaskowa 13, zm. 23 kwietnia 1942 r.
Longin Przepiura, ur. 15 czerwca 1904 r. w Tomaszowie, zam. ul. Młynarska 6 [nieistniejąca dziś ulica na Kaczce], zm. 29 kwietnia 1942 r.
W tymże dokumencie wymieniono także trzech tomaszowian zmarłych w obozie koncentracyjnym Gross-Rosen – dziś Rogoźnica na Dolnym Śląsku (Aleksander Tomasik, Wawrzyniec Majchrowski, Joel Płachta).
Wymieniona lista jest niepełna. W naszych zbiorach znajdują się dokumenty więźniów Auschwitz – Konstantego Zasłony i Jerzego Billa.
Urodził się 9 lipca 1896 r. w Porębie (powiat Ostrów Mazowiecka). W czasie I wojny światowej, id 1916 r. działał w Polskiej Organizacji Wojskowej, kierował nią w Siennicy (powiat Mińsk Mazowiecki) i w rodzinnej Porębie. W okresie międzywojennym był nauczycielem Państwowego Seminarium Nauczycielskiego im. Tadeusza Reytana, a następnie Publicznej Szkoły Powszechnej nr 2, członkiem Miejskiego Komitetu Wychowania Fizycznego i Przysposobienia Wojskowego. Do Auschwitz trafił 20 listopada 1941 r. transportem z Radomia. Jak pisał do żony Heleny w grypsie z tamtejszego więzienia, przetrzymywany był bez śledztwa. Z obozu, w którym nosił numer 23086, pisał wprawdzie, że jest zdrowy, ale „patrzy na życie bardzo rzeczowo i realnie”, pod czym można rozumieć świadomość nieuchronnego losu (miał wówczas przed sobą dwa i pół miesiąca życia). Zginął 27 kwietnia 1942 r.
Jerzy Bill urodził się 28 lipca 1899 r. w Tomaszowie. W okresie międzywojennym mieszkał przy ul. Gustownej 64 [dziś część ul. Konstytucji 3 Maja], później przy ul. Dobrej 39. Pracował jako urzędnik. Działał w Towarzystwie Gimnastycznym „Sokół”, sekcji kolarskiej Klubu Sportowego „Pilica” oraz Związku Zawodowym Pracowników Handlowych i Biurowych. W Auschwitz nosił numer 23680, co oznacza, że znalazł się w obozie niedługo po Konstantym Zasłonie i bardzo prawdopodobne, że się z nim zetknął (K. Zasłona przebywał w bloku 20A, a następnie 21A, zaś J. Bill w bloku 20). Zginął 10 czerwca 1942 r.
W zbiorach Muzeum znajdują się także listy więźniów Auschwitz z lat 1943-1944: Juliana Chrzanowskiego (ur. 13 stycznia 1920 r., nr 131617), Ireny Kańskiej (ur. 14 stycznia 1924 r., nr 42820, blok 15b – obóz kobiecy) i Stanisława Tkaczyka (ur. 24 kwietnia 1909 r., nr 101644, blok 17). Nie posiadamy ich fotografii (prezentowane zdjęcie J. Chrzanowskiego pochodzi z Archiwum Państwowego w Piotrkowie Trybunalskim – Oddział w Tomaszowie Mazowieckim). S. Tkaczyk przeniesiony został później do obozu koncentracyjnego Mauthausen w Austrii i przeżył wojnę. Llosy I. Kańskiej nie są nam znane.
dr Daniel Warzocha
adiunkt działu historyczno-numizmatycznego
Ilustracje:
1-2 – Lista tomaszowian zmarłych w obozach koncentracyjnych Auschwitz i Gross-Rosen w marcu i kwietniu 1942 r.
3 – Konstanty Zasłona w 1931 r.
4 – Konstanty Zasłona w Auschwitz
5 – Jerzy Bill w mundurze „Sokoła” w okresie międzywojennym
6 – Jerzy Bill w Auschwitz
7 – Akt zgonu Jerzego Billa wystawiony w Auschwitz
8 – Julian Chrzanowski w 1937 r. (fotografia z podania o wydanie dowodu osobistego – zbiory Archiwum Państwowego w Piotrkowie Trybunalskim – Oddział w Tomaszowie Mazowieckim)
9-10 – Pocztówka Ireny Kańskiej z Auschwitz wysłana 27.10.1943 r.
Źródła informacji:
Dokumenty Jerzego Billa – legitymacja Związku Zawodowego Pracowników Handlowych i Biurowych z 10.03.1925 r., legitymacja Klubu Sportowego „Pilica” sekcji kolarskiej z 1.05.1925 r., legitymacja Związku Towarzystw Gimnastycznych „Sokół” w Polsce z 17.05.1925 r., fragment koperty listu J. Billa do żony Leokadii z kwietnia 1942 r., akt zgonu J. Billa wystawiony w Auschwitz 25.07.1942 r. (zbiory Muzeum w Tomaszowie Mazowieckim im. Antoniego hr. Ostrowskiego)
Dokumenty Konstantego Zasłony – legitymacja urzędnicza z 7.01.1931 r., gryps z więzienia w Radomiu z 24.10.1941 r., listy z obozu w Auschwitz z 4.01.1942 r. i 15.02.1942 r., kopia pisma Państwowego Muzeum Oświęcim-Brzezinka do Heleny Zasłony z 9.09.1976 r. (zbiory Muzeum w Tomaszowie Mazowieckim im. Antoniego hr. Ostrowskiego)
Lista tomaszowian zmarłych w obozach koncentracyjnych Auschwitz i Gross-Rosen w marcu i kwietniu 1942 r., sporządzona przez Schutzpolizei w Tomaszowie 8.07.1942 r. (zbiory Muzeum w Tomaszowie Mazowieckim im. Antoniego hr. Ostrowskiego)
Podanie o dowód osobisty Juliana Chrzanowskiego z 19.07.1937 r. (Archiwum Państwowe w Piotrkowie Trybunalskim – Oddział w Tomaszowie Mazowieckim, Akta miasta Tomaszowa, sygn. III-2155)
Czajka S., Udział sienniczan w czynie niepodległościowym 1914-1920, „Rocznik Mińsko-Mazowiecki” 2000, z. 6.
- Jarno, Miejski Komitet Wychowania Fizycznego i Przysposobienia Wojskowego. w Tomaszowie Mazowieckim w latach Drugiej Rzeczypospolitej, „Studia z Historii Społeczno-Gospodarczej” 2015, t. 15.
Auschwitz.org – strona internetowa Miejsca Pamięci i Muzeum Auschwitz-Birkenau
