Jubileuszowy rok 190-lecia praw miejskich Tomaszowa Mazowieckiego nastraja do refleksji nad dziejami miasta. Jednym z atrybutów „miejskości” od wieków był herb (choć dziś herby przyjmują także inne wspólnoty samorządowe, jest to stosunkowo młody zwyczaj). Warto więc przypomnieć garść informacji o tym najważniejszym symbolu Tomaszowa – na podstawie dostępnych nam przedstawień.
W 1926 r. Jan Krystyn hr. Ostrowski wyraził zgodę, aby jego herb rodowy – Rawa (Rawicz) stał się herbem Tomaszowa Mazowieckiego. Trudno o trafniejszy wybór – wszak miasto swe istnienie zawdzięcza jego przodkom – Tomaszowi i Antoniemu hr. Ostrowskim. Jak wygląda herb, wydawałoby się oczywiste – to Panna na niedźwiedziu. Wywodząca się ponoć ze staroangielskiej legendy, kojarzona też z czeskim rodem Wrszowców… Ale czy zawsze wyglądała tak samo?
„Herb Miasta Tomaszowa Mazowieckiego w postaci tarczy herbowej przedstawia w polu złotym (żółtym) Pannę ukoronowaną z białymi (srebrnymi) włosami, w czerwonej sukni, z ramionami rozciągniętymi, siedzącą na niedźwiedziu czarnym” – czytamy w załączniku nr 2 do uchwały Nr XXIV/185/2008 Rady Miejskiej Tomaszowa Maz. z dnia 27 lutego 2008 r.
Jak się okazuje, istnieje kilka wariantów herbu Ostrowskich, a co za tym idzie – także miasta.
Herb Rawa znany jest od wieków, a wśród pieczętujących się nim rodów szlacheckich byli także Ostrowscy. Przyjmując z rąk króla Prus Fryderyka Wilhelma III dziedziczny tytuł hrabiowski (stosowny dyplom wystawiono 6 lipca 1798 r. – 32 lata później, w tym samym dniu i miesiącu Tomaszów uzyskał prawa miejskie!) Tomasz Ostrowski otrzymał swój dotychczasowy herb w odmianie hrabiowskiej. Nad tarczą herbową znalazła się dziewięciopałkowa hrabiowska korona, a po bokach dzicy mężowie – jako trzymacze heraldyczne.
Zostawmy jednak te elementy i skupmy się na samej tarczy. Na złotym polu znalazła się patrząca w prawo Panna w koronie na długich blond włosach, na niedźwiedziu brunatnym, w czerwonej, rozkloszowanej u dołu sukni, z rękawami długości ¾, odsłaniającej łydki i bose stopy (il. 1).
Nieco inna wersja znalazła się w herbarzu Juliusza hr. Ostrowskiego z 1901 r. Panna tym razem patrzyła na wprost, nogi miała złączone a suknię węższą i dłuższą (nadal jest bosa, nie widać łydek), za to z krótkimi rękawami. Niedźwiedź w tej wersji jest czarny (i taki już pozostał do dziś). Taka wersja została przyjęta w 1926 r. jako herb Tomaszowa i była używana najdłużej, znalazła się też w monografii pod redakcją Barbary Wachowskiej wydanej w 1980 r. (il. 2). Co istotne, znajduje się na pieczęciach władz miasta: Rady Miejskiej (il. 3), Prezydenta i Gminy-Miasta. Zapewne z uwagi na ograniczenia poligraficzne Panna czasem przedstawiana była z czarnymi (!) włosami, jak na kopercie używanej przez Urząd Miasta w latach 90. XX w. (il. 4).
Kolejny wariant herbu wprowadziła jako oficjalnie obowiązujący uchwała Rady Miejskiej z 27 lutego 2008 r. (il. 5). Tym razem Panna zwrócona jest lekko w prawo, ma srebrne włosy, suknia zaś ma długie rękawy odsłaniające tylko dłonie. Suknia jest obszerniejsza, nadal odsłania stopy, jednak – co stanowi najbardziej radykalną zmianę – Panna otrzymała buty! Ponadto spod dekoltu (głębokiego jak zawsze) widać białą halkę. Analogiczny wizerunek Panny na niedźwiedziu znalazł się na fladze miasta oraz w herbie powiatu tomaszowskiego. Ta wersja herbu pojawiła się już w latach 80. XX w. jako wizja artystyczna. Widzimy ją na plakietce wybitej w 1980 r. z okazji 150-lecia praw miejskich (nr inw. MT/H/2432; il. 6). Jest to oczywiście jedno z wielu artystycznych przedstawień herbu Tomaszowa Mazowieckiego, niemających charakteru oficjalnego. Inny przykład możemy zobaczyć na stronie Muzeum: https://www.muzeumtomaszow.pl/muzealny-obiekt-miesiaca/herb-tomaszowa,1100.html
Ciekawostką jest, że niemal identycznego herbu używają miasta Przysucha w województwie mazowieckim (il. 7) i Ożarów w województwie świętokrzyskim (il. 8) – niewielkie różnice dotyczą kolorystyki włosów, obuwia czy kroju sukni Panny; niedźwiedź w herbie Przysuchy jest brunatny, a Ożarowa – czarny. Zupełnie inną kolorystykę ma herb Margonina w województwie wielkopolskim (il. 9).
dr Daniel Warzocha
asystent działu historyczno-numizmatycznego
