ŚWIATY – NIE TYLKO GEOGRAFICZNIE

Opublikowano: 14 grudnia 2020

Już prawie połowa grudnia, zbliża się Wigilia, a wraz z nią moment ubierania choinki. W poprzednim artykule pt. „W chłopskiej chacie przed świętami” pisałam wprawdzie nie o choince, ale o jej poprzedniczce, czyli podłaźniczce. Nieważne, czy ubierzemy choinkę czy może podłaźniczkę. Przystrajając zielone drzewko możemy sięgnąć do tradycji ludowej i zaopatrzyć się w światy, które niegdyś towarzyszyły naszym przodkom, a i dziś nie brakuje ich zwolenników.

Większości z nas świat będzie kojarzył się z terminem geograficznym. Jest to jednak termin pojawiający się w plastyce obrzędowej, czyli w twórczości plastycznej związanej z obrzędowością. Mieszkańcy wsi wykonywali przedmioty, które nie tylko posiadały wartość artystyczną, ale także symbolizowały treści magiczne niosąc ważne przesłanie obchodzonych zwyczajów. Ich geneza sięga kultów przedchrześcijańskich, a część wierzeń i rekwizytów usankcjonowana została przez Kościół, który włączył je we własną oprawę obrzędową. Tak właśnie stało się ze światami. Czym jest świat opisał Tadeusz Seweryn w swym dziele „Podłaźniczki”. Możemy tam przeczytać: „Światem nazywa się w liturgii kula z zatkniętym u góry krzyżem, którą trzyma Chrystus w ręce jako symbol władzy nad światem”[1]. Jedna geneza tego symbolu sięga czasów Cesarstwa Rzymskiego. Cesarz także uważał się za władcę całego świata jako imperium. W rękach, jako symbol swej władzy trzymał kulę, symbol doskonałości. „Symbol ten przejął Kościół, z tą tylko zmianą, że u szczytu kuli zatknął krzyż”[2].

Inspiracją dla „światów” jako ozdób była według Tadeusza Seweryna sztuka sakralna, czyli rzeźby i malowidła, na których przedstawiano Chrystusa trzymającego w rękach kulę z zatkniętym krzyżem. Światy wykonywano niegdyś, tak samo, jak dziś z anielskiego chleba miłości, czyli opłatka. Sama nazwa opłatek pochodzi od łacińskiego oblatum, oznaczającego to co ofiarowane. Początkowo nie przypominał on takiej formy, jaką używamy dzisiaj. Niegdyś był to chleb ofiarny, którym pierwsi chrześcijanie łamali się podczas spotkań modlitewnych, które odprawiano jako pamiątkę obrzędów Wieczernika. Używano wówczas prażma-ziaren wykruszonych z poświęconych kłosów pszenicznych, które prażono na gorących kamieniach. Następnie zaczęto wyrabiać ręcznie płaskie chleby przaśne, także wypiekane na gorących kamieniach. Zacytujmy znów Tadeusza Seweryna, który pisał : „ Światy nie powstałyby nigdy na naszym gruncie, gdyby nie zaszczepienie u nas w czasie Godów Starochrześcijańskich roznoszenia po domach chrześcijan chlebów ofiarnych, (…), jako duchowych podarków, na znak jedności braterskiej, miłości wzajemnej i duchowego połączenia”[3].

Opłatek w formie zbliżonej do dzisiejszej zaczęto wyrabiać w czasach „pokarolińskich”. Wówczas w trakcie misteriów religijnych obrządku zachodniego zaczęto używać specjalnego pieczywa o łacińskiej nazwie „nebula”. W Polsce opłatka używano także m.in. do jedzenia z miodem (przysmak zw. radośnikiem), pieczętowania listów oraz wykonywania ozdób świątecznych. Wśród tych ostatnich wyróżniały się formy przestrzenne zwane światami lub wilijkami. Głównymi wykonawczyniami światów były wiejskie dziewczęta. Praca nad takimi ozdobami wymagała od nich przede wszystkim cierpliwości, delikatności i precyzji ze względu na wyjątkowo kruchy materiał. Najpierw z opłatka wycinały koła, półkola oraz ćwiartki. Następnie bez kłopotu sklejały poszczególne części składając je w przestrzenne kompozycje. W tym celu zwilżano brzegi opłatka, najczęściej śliną, a następnie dołączano kolejne części i przytrzymywano. Światy były ciekawą kompozycją przestrzenną którą zawieszano na belkach stropowych, w pobliżu domowego ołtarzyka, nad stołem wigilijnym, ozdabiano podłaźniki oraz pierwsze choinki.

Dziś jedną z osób, które wykonują tego typu ozdoby jest Pani Anna Koblak zamieszkująca w Krzeszowicach, jednej z malowniczo położonych miejscowości Małopolski. Pomimo, iż z wykształcenia jest biologiem od wielu lat zajmuje się rękodziełem. Jej przygoda z twórczością ludową rozpoczęła się w 2015 roku. Wtedy to jej koleżanka Pani Monika Dudek, etnolożka, etnografka, miłośniczka folkloru, namówiła Ją, aby wzięła udział w VII Małopolskim Przeglądzie Dorobku Artystycznego i Kulinarnego w Jabłonce. Pani Anna zabrała się od razu do pracy i zaczęła gromadzić informacje na temat ozdób z opłatka, jak je wykonać i gdzie zakupić potrzebny materiał. Na wspomnianym konkursie Pani Koblak zdobyła I-sze  miejsce za wykonanie światów i wycinanek z opłatka. W grudniu 2015 roku w Domu Polonii otwarta została wystawa Twórców Ludowych Powiatu Krakowskiego. Można było tam obejrzeć także prace z opłatka Pani Anny Koblak. Jej opłatkowe wycinanki zaś ozdabiają ściany krzeszowickiego Ośrodka Integracji Seniorów i Młodzieży.

W przeprowadzonej rozmowie Pani Anna wspomniała, że praca z tak delikatnym materiałem jakim jest opłatek jest bardzo precyzyjna. Aby stał się bardziej plastyczny należy włożyć go na chwilę do lodówki lub wyłożyć na balkon, aby zwilgotniał. Wtedy staje się bardziej plastyczny. Jeśli zaś chodzi o opłatki kolorowe to Pani Koblak znalazła firmę pod Wieliczką, która produkuje takie z kolorowej masy. Dzięki temu twórczyni może tworzyć piękne światy pełne koloru, niektóre z sercami w środku, czyli mające dziurawe wnętrza. Do nich wykonuje się dodatkowe maleńkie elementy i wiesza w środku na nitce[4].

Wszystkie światy w kształcie kuli ziemskiej, i te przechowywane w muzeach etnograficznych, jak i te wytwarzane dziś przez Panią Annę Koblak mają przypominać, że Dzieciątko narodzone w Betlejem jest Królem całego świata.

 

Edyta Izdebska

Dział Oświatowy Muzeum

 

ZAŁĄCZNIK ZE ZDJĘCIAMI

 

ZDJĘCIE nr I Światy – ozdoba z opłatka.

ŹRÓDŁO: anna.koblak.pl

ZDJĘCIE nr II Świat – ozdoba z opłatka.

ŹRÓDŁO: anna.koblak.pl

ZDJĘCIE nr III Pani Anna i jej światy.

ŹRÓDŁO: anna.koblak.pl

ZDJĘCIE nr IV Światy na choince.

ŹRÓDŁO: prk24.pl

 

BIBLIOGRAFIA

ŹRÓDŁA DRUKOWANE

B. Ogrodowska, Polskie obrzędy i zwyczaje doroczne, MUZA SA, Warszawa 2012

T. Seweryn, Podłaźniki, Muzeum Etnograficzne, Nr 5, Kraków 1932

 

ŹRÓDŁA INTERNETOWE

Znaczenie ozdób (nie tylko) choinkowych, polskieradio24.pl

Krótka historia wigilijnego opłatka, katolsk.pl

Świat z opłatka dla Pańskiego Dzieciątka, gospodyni.com.pl

Choinka i opłatek. Jak dawniej w święta w Polsce bywało, klubglobtroterawarszawa.wordpress.com

Ozdoby choinkowe na świecie, muzeumbombki.pl

Opłatek artystycznie – światy, oblatum.pl

Opłatki i ozdoby z opłatka w tradycji polskiej, naszkzj.wordpress.com

Tajemnice wigilijnego opłatka, mzch.pl

T. Mędzelewski, Chleb Anielski, Chleb Boży, Chleb Święty, repozytorium.wsb-nlu.edu.pl

 

 

RELACJE

Relacja  Pani Anny Koblak.

[1] T. Seweryn, Podłaźniki, Muzeum Etnograficzne, Nr 5, Kraków 1932, s.22.

[2] Op. cit., s.22.

[3] T. Seweryn, ibidem, s.23.

[4] Relacja na podstawie rozmowy z Anną Koblak , przeprowadzona 11.12.2020 telefonicznie o godz.11.41.

Zobacz również

200 lat poczty w Tomaszowie Mazowieckim – zapraszamy na wystawę
Tomaszów był wśród miast Królestwa Polskiego, w których najwcześniej uruchomiono urząd pocztowy. Już w 1824 r. Antoni hr. Ostrowski przeniósł pocztę z Lubochni...
Więcej
Tomaszowski Wrzesień 1939 r.
W 85. rocznicę bohaterskich zmagań Wojska Polskiego z niemieckim najazdem prezentujemy opracowanie Pana Mariana Fronczkowskiego „Tomaszów Mazowiecki we wrześniu 1939 roku”....
Więcej

Partnerzy

Kontakt

Muzeum w Tomaszowie Maz. im. Antoniego hr. Ostrowskiego

ul. POW 11/15
97-200 Tomaszów Mazowiecki

Godziny otwarcia

Pon. nieczynne dla zwiedzających
Wt. 9:00 – 16:00
Śr. 9:00 – 16:00
Czw. 9:00 – 16:00
Pt. 9:00 – 16:00
Sob. 10:00 – 16:00
Niedz. 10:00 – 16:00

Biuro czynne od poniedziałku do piątku w godzinach: 8:00 – 16:00

Bilety

Bilet wstępu do Muzeum – normalny 10,00 zł/os.
Bilet wstępu do Muzeum – ulgowy 5,00 zł/os.
Bilet za warsztaty muzealne 10,00 zł/os.
Bilet za warsztaty muzealne dla Muzealnej Akademii Malucha 8,00 zł/os.
Bilet za lekcje muzealne 5,00 zł/os.
Bilet z Kartą Dużej Rodziny 3,00 zł/os.
Dzieci do lat 7 (zwiedzanie indywidualne) wstęp bezpłatny
We wtorek wstęp bezpłatny
Oprowadzanie z przewodnikiem 30,00 zł
Karta Tomaszowianina 5,00 zł/os.
Karta Tomaszowianina Rodzina 3+ – rodzice (opiekunowie) 5,00 zł/os., dzieci wstęp bezpłatny
Karta Młodego Tomaszowianina wstęp bezpłatny
Karta Tomaszowianina Seniora wstęp bezpłatny