Tomaszowianki w Ravensbrück (w 76. rocznicę wyzwolenia niemieckiego nazistowskiego obozu koncentracyjnego dla kobiet)

Opublikowano: 30 kwietnia 2021

30 kwietnia 1945 r. Armia Czerwona wyzwoliła niemiecki nazistowski obóz koncentracyjny Ravensbrück, znajdujący się w pobliżu Fürstenberg na północy Brandenburgii (przy granicy z Meklemburgią – stąd często można spotkać informacje, że znajdował się w tym kraju związkowym Niemiec).

Obóz koncentracyjny dla kobiet rozpoczął działanie w marcu 1939 r., choć jego budowę na rozkaz Heinricha Himmlera rozpoczęto jesienią 1938 r., wykorzystując niewolniczą pracę pięciuset więźniów odległego o około 45 km obozu koncentracyjnego Sachsenhausen. Początkowo więziono tam Niemki – przeciwniczki polityczne reżimu hitlerowskiego, więźniarki kryminalne, „aspołeczne”, przedstawicielki mniejszości łużyckiej, romskiej i żydowskiej. Po wybuchu II wojny światowej dołączyły do nich kobiety z krajów okupowanych (co najmniej 27 narodowości), w tym wiele Polek – faktycznie stanowiących największą grupę narodowościową (ok. 36% ogółu więźniarek). Pierwsze Polki trafiły do obozu we wrześniu 1939 r. – były to działaczki polskich organizacji istniejących na terenie ówczesnych Niemiec. Wśród naszych rodaczek były głównie więźniarki polityczne, osadzone w obozie za działalność niepodległościową, związane z harcerstwem, organizacjami konspiracyjnymi (czasem też za taką działalność ojców, mężów czy braci). Trafiały tam także Polki z robót przymusowych w Rzeszy (m.in. za próbę ucieczki, samowolne przedłużenie urlopu, uderzenie „pracodawcy”, stosunek płciowy z Niemcem). W 1944 r. znalazło się tu wiele mieszkanek zniszczonej Warszawy. W Ravensbrück więzione były m.in. powszechnie znane przedstawicielki polskiej kultury i nauki, jak np. Maja Berezowska, Alina Centkiewiczowa, Wanda Kiedrzyńska, Halina Krahelska, Karolina Lanckorońska, Irena Pannenkowa, Wanda Półtawska, Zofia Rysiówna. Starając się zachować za wszelką cenę ludzką godność, organizowano tajne nauczanie (na poziomie gimnazjalnym i licealnym, od 1944 r. także na szkoły powszechnej dla dzieci przywiezionych z matkami z Warszawy), różne formy samokształcenia – m.in. naukę języków obcych, wykłady na tematy historyczne, filozoficzne, literackie, w tym poznawanie polskiej klasyki (polskie więźniarki polityczne zorganizowały nawet tajną bibliotekę przy pomocy podchorążych ze stalagu w Neubrandenburgu, pracujących w pobliskiej miejscowości Neustrelitz). Od 1941 r. działała konspiracyjna drużyna harcerska „Mury”, tworzona w większości przez przedwojenne harcerki. Odbywały regularne zbiórki, pomagały innym więźniarkom, w miarę możliwości kultywowały harcerskie zwyczaje – jak wspominała Janina Krygier, w Dniu Myśli Braterskiej 22 lutego 1943 r. chodziły z przypiętymi do pasiaków listkami koniczyny. Miały swój sztandar – znaleziony w czasie sortowania rzeczy nowo przybyłych do obozu proporzec 13 warszawskiej drużyny harcerskiej. Drużynę tworzyło 7 zastępów, działały w nich aż do wyzwolenia łącznie 102 osoby.

Przez obóz przeszły 132 tysiące kobiet, z których zginęły około 92 tysiące. Liczbę Polek szacuje się na ok. 40 tysięcy, z których przeżyło tylko 8 tysięcy. W ponad 40 podobozach umieszczono około 20 tysięcy mężczyzn i około tysiąca dziewcząt.

Więźniarki umierały z wycieńczenia pracą przymusową ponad siły, głodu, zimna, chorób. Ubrania nie chroniły wystarczająco przed zimnem. Wyżywienie było dalece niewystarczające – dzienna wartość energetyczna nie przekraczała 900 kcal (!), a SS-mani dosłownie okradali więźniarki z produktów zarówno znajdujących się w przeznaczonym dla nich magazynie, jak przysyłanych w paczkach Czerwonego Krzyża. Stan sanitarny pogarszała niewydolna instalacja wodociągowa i kanalizacyjna (w obozie przebywało znacznie więcej kobiet, niż pierwotnie planowano). Poza tym więźniarki były mordowane pojedynczo i masowo (najczęściej przez rozstrzelanie, zagazowanie lub zastrzyk trucizny). Masowe egzekucje dotyczyły w szczególności kobiet z polskiego ruchu oporu oraz Żydówek. Jednym z najtragiczniejszych aspektów działania obozu były zbrodnicze doświadczenia przeprowadzane na więźniarkach w latach 1942-1944 (m.in. operacje kostne i mięśniowe, którym poddawano głównie  86 więźniarek, w tym 74 Polki – zadane okaleczenia zainfekowane bakteriami, brudem i odłamkami szkła miały naśladować obrażenia ofiar bombardowań; z kolei na Cygankach mordercy w lekarskich kitlach testowali metody sterylizacji). Wiele z tych, które przeżyły, zostało kalekami na całe życie. Część sprawców tych bestialskich czynów poniosła po wojnie zasłużoną karę, wymierzoną przez alianckie i polskie sądy, inni uniknęli stanięcia przed obliczem wymiaru sprawiedliwości (były nawet przypadki prowadzenia praktyki lekarskiej w RFN przez osoby zhańbione najdrastyczniejszym złamaniem wszelkich norm etycznych).

W kwietniu 1945 r., w wyniku pertraktacji prowadzonych przez Międzynarodowy oraz Szwedzki i Duński Czerwony Krzyż (za pośrednictwem hrabiego Folke Bernadotte’a), wywieziono do Szwecji około 7,5 tysiąca więźniarek, wśród nich wiele Polek. Tam, w neutralnym, a więc niezniszczonym wojną kraju, ofiary nieludzkich prześladowań wracały do zdrowia przed powrotem do Ojczyzny.

30 marca 2011 r. Senat Rzeczypospolitej Polskiej przyjął uchwałę w sprawie ustanowienia kwietnia miesiącem pamięci o ofiarach niemieckiego, nazistowskiego obozu koncentracyjnego Ravensbrück (KL Ravensbrück).

Wśród więzionych w Ravensbrück Polek były także mieszkanki Tomaszowa Mazowieckiego i okolic. Nazwiska tomaszowianek spotykamy na listach transportowych opublikowanych w monografii Wandy Kiedrzyńskiej Ravensbrück. Kobiecy obóz koncentracyjny (wyd. II poprawione i uzupełnione, Warszawa 1965), choć zdarzają się błędy w zapisie nazwisk lub imion. W zbiorach historycznych naszego Muzeum zachowały się pamiątki związane z tragicznymi przeżyciami tomaszowianek, które przeżyły obóz (Irena i Janina Krygierówny, Irena Pogorzelska, Kazimiera Soyta, Alodia Kapruziak, Kazimiera Skwarkówna).

Pierwsze tomaszowianki trafiły do obozu transportem z Kielc, Radomia, Piotrkowa Trybunalskiego, Częstochowy i Tomaszowa Mazowieckiego 23 sierpnia 1940 r. Niestety, lista transportowa z tego okresu obejmuje kobiety z całego dystryktu radomskiego bez podziału na miejscowości. Poniższe zestawienie zapewne więc nie jest kompletne.

Janina Krygier (ur. 10.11.1903 w Tomaszowie Mazowieckim), córka Leona i Walerii, nauczycielka. W latach 1932-1939 była nauczycielką w tomaszowskiej szkole powszechnej. W latach 1923-1936 była komendantką Hufca ZHP w Tomaszowie Mazowieckim. Do 1939 r. prowadziła 12 obozów Komendy Chorągwi Łódzkiej i Głównej Kwatery ZHP w Warszawie. Była oboźną Chorągwi Łódzkiej na Zlocie w Spale w 1935 r. 9.12.1939 wstąpiła do Związku Walki Zbrojnej (ps. „Woynowska”). Aresztowana 13.12.1940 za działalność konspiracyjną, przebywała w więzieniu w Tomaszowie Mazowieckim, a po tygodniu została wywieziona do obozu koncentracyjnego w Ravensbrück (nr obozowy 4420). W drużynie „Mury” prowadziła zastęp „Cegieł”, uczyła małoletnie dziewczęta w zakresie szkoły powszechnej. Do kraju powróciła 13.05.1945 i natychmiast przystąpiła do pracy w zawodzie nauczycielskim. Od 1972 r. na emeryturze. Odznaczona m. in.: Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski, Złotym Krzyżem Zasługi, Medalem Zwycięstwa i Wolności, Krzyżem Oświęcimskim, Krzyżem za Zasługi dla ZHP, Odznaką Grunwaldzką, Złotą Odznaką ZNP. Zmarła 7.05.1989 w Kolnie.

Muzeum posiada pamiątki obozowe Janiny Krygier: miskę i kubek, dokumenty, a także sporządzoną po latach relację dotyczącą prowadzonej przez nią pracy kulturalno-oświatowej w obozie. [il. 1-19]

Irena Krygier (ur. 10.11.1903 w Tomaszowie Mazowieckim), córka Leona i Walerii, nauczycielka. Przed wojną pracowała w Szkole Powszechnej nr 10. Aresztowana i wraz z siostrą Janiną uwięziona w Ravensbrück (nr obozowy 4419). Organizowała kursy dokształcające, uczyła młode więźniarki języka polskiego i matematyki. Po powrocie do kraju ponownie w zawodzie nauczycielskim, pracowała w Szkole Powszechnej nr 5, Publicznej Średniej Szkole Zawodowej (przez pewien czas była wicedyrektorką), Szkole Rzemiosł Budowlanych i Zasadniczej Szkole Chemicznej. W 1950 r. wyszła za Stefana Kiełbasińskiego (zm. 1966) i przyjęła jego nazwisko. Pomimo złego stanu zdrowia (znaczny ubytek słuchu spowodowany warunkami obozowymi) przez wiele lat nie chciała zrezygnować  z pracy; w 1968 r. przeszła na emeryturę pracując na pół etatu, zaś dopiero w 1972 r. całkowicie zaprzestała pracy nauczycielskiej. Odznaczona m. in.: Złotym Krzyżem Zasługi, Medalem Zwycięstwa i Wolności, Krzyżem Oświęcimskim. Zmarła 11.10. 1995.

Muzeum posiada pamiątki Ireny Krygier [il. 20-26]: listy, naszywki obozowe, a także nadany jej w 1988 r. Krzyż Oświęcimski.

Irena Pogorzelska (ur. 5.04.1909 w Koninie), córka Stanisława i Józefy [il. 27]. Przed wojną była nauczycielką rysunków w gimnazjum. Na początku wojny pracowała w Polskim Czerwonym Krzyżu. Dostarczała paczki aresztowanym. 13.08.1940 aresztowana przez gestapo w Tomaszowie Mazowieckim. Trafiła do obozu transportem z 23 sierpnia 1940 r. (numer obozowy 4428). W obozie pracowała w kuchni, starała się pomagać potrzebującym, była uczynna i koleżeńska. Wiosną 1945 r. trafiła do Szwecji. 4.10.1945 wystąpiła jako jedna z artystek na „Wieczorze Polskim” w sztokholmskiej sali koncertowej. Kilka tygodni później  wróciła do Polski. Po wojnie wyszła za mąż i przyjęła nazwisko Lesiak. Odznaczona Medalem Zwycięstwa i Wolności i Krzyżem Oświęcimskim. Zmarła 14.04.1984.

Wśród znajdujących się w Muzeum pamiątek Ireny Pogorzelskiej [il. 28-61] są listy kierowanych do niej przez matkę Józefę – zgodnie z wymogami obozu pisane są w języku niemieckim, noszą ślady ingerencji cenzury obozowej (wycięte fragmenty). Pochodzą z lat 1941-1944. Można je śmiało nazwać unikatowymi, gdyż gromadzenie korespondencji przez więźniarki było zakazane. Tym więcej trudności sprawiało ukrycie listów przez kilka lat uwięzienia. W naszych zbiorach są także naszywki obozowe, modlitewnik, program „Wieczoru Polskiego” i kartki pocztowe, które otrzymywała w Szwecji w 1945 r. Na jednej z nich, pisanej w języku francuskim, znajoma z Tomaszowa pytała o los swej siostry – Anny Jaworek.

Anna Jaworek (ur. 24.08.1888 w Ponikwi pow. Wadowice), córka Jana i Bronisławy [il. 62]. Przed i po wojnie pracowała jako nauczycielka. Wywieziona do Ravensbrück 23.08.1940. Odznaczona Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski. Zmarła przed 1974.

Jadwiga Ostrouch z d. Borzęcka (ur. 13.10.1917 w Tomaszowie Mazowieckim), córka Franciszka (właściciela apteki w Tomaszowie) i Janiny [il. 63]. Od 1939 działała w ZWZ, kolportowała prasę podziemną, przepisywała wiadomości. Aresztowana 13.08.1940, wywieziona 23.08.1940 do Ravensbrück (nr 4425). Po wojnie ukończyła studia farmaceutyczne. Była kierowniczką apteki. Odznaczona Medalem Zwycięstwa i Wolności i Krzyżem Oświęcimskim. Zmarła w sierpniu 1998.

Duża grupa mieszkanek Tomaszowa i okolic trafiła do obozu w 1942 r., głównie w związku z aresztowaniem 111 członków konspiracji ZWZ 7-10 grudnia 1941 r. Po kilkumiesięcznym śledztwie, torturach w tomaszowskiej siedzibie gestapo, więzieniach w Piotrkowie Trybunalskim i Pińczowie, 10 kwietnia 1942 r. skierowany został transport kobiet do Ravensbrück.

Amalia Bąk z d. Chlebna (ur. 16.06.1919 w Tomaszowie Mazowieckim), córka Władysława i Julianny. Działała w ZWZ (ps. „Malina”). Rozprowadzała tajną prasę, zbierała pieniądze na potrzeby organizacji, mieszkanie jej rodziców było punktem kontaktowym oddziału mjr. Hubala. Aresztowana 1.07.1941, więziona w Piotrkowie Trybunalskim, 10.04.1942 wywieziona do Ravensbrück (nr 10304). W kwietniu 1945 ewakuowana do Szwecji. Po wojnie była m.in. kierowniczką sklepu „Jubiler”. Odznaczona Brązowym i Srebrnym Krzyżem Zasługi i Krzyżem Oświęcimskim. Zmarła 9.04.1989.

Józefa Lasota z d. Bartczak (ur. 21.01.1913 w Tomaszowie Mazowieckim), córka Jana i Franciszki. Działała w ZWZ (ps. „Małgorzata”), była łączniczką. Aresztowana 8.12.1941, więziona w Tomaszowie Mazowieckim i Pińczowie, wywieziona 10.04.1942 do Ravensbrück (nr 10228). Ewakuowana w kwietniu 1945 do Szwecji, powróciła do Polski w 1945 r. Osiedliła się w Słupsku, do Tomaszowa Mazowieckim powróciła w 1963. Była dwukrotnie zamężna: w 1935 wyszła za Kazimierza Lasotę (zm. 1960), w 1963 za Czesława Płaskę. Odznaczona Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski. Zmarła 17.11.1984.

Maria Wąchała z d. Pietrzak (ur. 10.01.1908 w Łodzi), córka Józefa i Ewy. Aresztowana za działalność w ZWZ 8.12.1941, więziona w Tomaszowie Mazowieckim i Pińczowie, wywieziona.10.04.1942 do Ravensbrück (10115). 25.04.1945 ewakuowana do Szwecji, następnie wróciła do Polski. Zmarła 29.04.1989.

Irena Nizwald z d. Michalczyk (ur. 09.08.1904), córka Antoniego. Żona komendanta ZWZ w Tomaszowie Tadeusza Nizwalda ps. „Okierski” (1903-1941; aresztowany w tym samym czasie i zamordowany). Nr obozowy 10226. Przeżyła wojnę, w latach 1952-1953 nadal mieszkała w Tomaszowie Mazowieckim, dalsze losy nieznane.

Apolonia Zawadzka z d. Brajer (ur. 01.12.1912 w Tomaszowie Mazowieckim), córka Karola i Wiktorii. Działała w ZWZ. Aresztowana 8.12.1941, wywieziona do Ravensbrück, następnie Neubrandenburg. Zmarła 11.01.1976.

Maria Kucharska (ur.17.07.1912 w Tomaszowie Mazowieckim), córka Stefana i Bronisławy [il. 64]. Działała w ZWZ. Aresztowana 8.12.1941 w Tomaszowie Mazowieckim, więziona w Piotrkowie Trybunalskim, od 10.04.1942 w Ravensbrück (nr 10311). Działała w drużynie harcerskiej „Mury” (zastęp „Kamienie”), w kwietniu 1945 ewakuowana do Szwecji. Odznaczona Krzyżem Oświęcimskim.

Zofia Kucharska (ur. 26.04.1922 w Tomaszowie Mazowieckim), córka Stefana i Bronisławy. Wraz z siostrą aresztowana 8.012.1941 i osadzona w Ravensbrück (nr 10312). Odznaczona Złotym Krzyżem Zasługi, Medalem Zwycięstwa i Wolności i Krzyżem Oświęcimskim.

Zenobia Dubińska (ur. 14.04.1912 w Tomaszowie Mazowieckim), córka Henryka i Marii. Działała w ZWZ (ps. „Burza” i „Wrzos”), jako kurierka współpracowała z siostrami Poborcównami. Aresztowana 8.12.1941, więziona w Piotrkowie Trybunalskim, 10.04.1942 wywieziona do Ravensbrück (nr 10206). Po wojnie pracowała po jako księgowa, była członkiem rady nadzorczej spółdzielni „Społem”. Odznaczona m.in. Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski, Medalem Zwycięstwa i Wolności, Krzyżem Oświęcimskim, Medalem 40-lecia PRL.

Alodia Kapruziak (ur. 15.10.1907 w Tomaszowie Mazowieckim), córka Józefa i Teofili [il. 65]. Przed wojną pracowała w Tomaszowskiej Fabryce Sztucznego Jedwabiu, działała w Towarzystwie Uniwersytetu Robotniczego i Ochotniczej Żeńskiej Straży Pożarnej (była wicekomendantką). W latach 1939-1941 w konspiracji ZWZ (ps. „Brzoza”). W miejscu swego zamieszkania (w pobliżu siedziby gestapo przy ul. Zapiecek) powielała podziemne gazetki. Aresztowana 7.12.1941, więziona w Pińczowie, 10.04.1942 wywieziona do Ravensbrück (nr 10220), następnie Buchenwaldu (komando Wolfen, nr obozowy 10006). Po wojnie była urzędniczką Zarządu Miejskiego, a następnie Prezydium Miejskiej Rady Narodowej w Tomaszowie. Była trzykrotnie zamężna: w 1930 r. wyszła za Witolda Bergundera, w 1934 r. za Antoniego Kapruziaka, w 1945 r. za Władysława Strojnego. Odznaczona m.in. Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski, Brązowym Krzyżem Zasługi, Medalem Zwycięstwa i Wolności. Zmarła 28.08.1979.

W zbiorach Muzeum znajduje się kilka pamiątek Alodii Kapruziak – odznak i odznaczeń, jednak (z wyjątkiem Krzyża Oświęcimskiego [il. 66-67]) nie łączą się z jej pobytem w obozie koncentracyjnym.

Kazimiera Skwarkówna (ur. 2.01.1910 w Tomaszowie), córka Józefa i Teofili, siostra Alodii Kapruziak [il. 68]. W 1931 zdała maturę w Gimnazjum Humanistycznym. Działała w ZWZ (ps. „Kacha”). Była kolporterką wiadomości z nasłuchu radiowego, zbierała dobrowolne składki w TFSJ, informowała ZWZ o aresztowaniach pracowników TFSJ i niemieckich transportach prejeżdzających koło zakładów. Aresztowana 8.12.41. więziona w Piotrkowie, 10.04.1942 wywieziona do Ravensbrück (nr obozowy 10335). Mimo ciężkich warunków nie załamywała się, uczestniczyła w kółku historycznym prowadzonym przez Helenę Salską (nauczycielkę z Pabianic, organizującą tajne nauczanie w obozie). Ewakuowana w kwietniu 1945 do Szwecji, wróciła do Polski 25.10.1945 „Darem Pomorza”. Po wojnie używała nazwiska Skwerkowska. Ponownie pracowała w Tomaszowskich Zakładach Włókien Sztucznych (do emerytury w 1970). Odznaczona m.in. Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski, Srebrnym Krzyżem Zasługi, Medalem Zwycięstwa i Wolności, Krzyżem Oświęcimskim. Była przewodniczącą Klubu Ravensbrück w Tomaszowskim Oddziale ZBOWID (z pracy społecznej w środowisku kombatanckim zrezygnowała wskutek utraty wzroku w 1993). Zmarła 17.1.1994. W naszych zbiorach znajduje się jej obozowa karta lekarska [il. 69-70].

Kazimiera Sujta (Soyta) (ur. 16.11.1917 w Szydłowie woj. kieleckie), córka Teofila i Marianny. Działała w ZWZ („ps. Żaba”), brała udział w nasłuchu radiowym i opracowywaniu wiadomości. Aresztowana 10.12.1941, więziona w Piotrkowie, 10.04.1942 wywieziona do Ravensbrück (nr 10337). Pod koniec kwietnia 1945 r. ewakuowana przez Danię do Szwecji. Odznaczona Medalem Zwycięstwa i Wolności i Srebrnym Krzyżem Zasługi. Stan zdrowia nie pozwolił jej na stałą pracę zawodową, chałupniczo szyła chusteczki, a po kilku latach przeszła na rentę inwalidzką. Zmarła 23.12.1988.

Na początku bieżącego roku zbiory naszego Muzeum wzbogaciły się o jej pamiętnik mówiący o ewakuacji z obozu i pobycie w Skandynawii. Reprodukujemy pierwsze strony pamiętnika i dołączone do niego wiersze [il. 71-75].

W transporcie z 10 kwietnia 1942 r. do Ravensbrück trafiły m.in. uczestniczki konspiracji ze Spały – Irena (ur. 1918; nr obozowy 10130) i Halina (ur. 1922; nr obozowy 10131) Poborcówny oraz Bronisława (ur. 1922; nr obozowy 10118) i Janina (ur. 1915; nr obozowy 10213) Cabanówny [il. 76].

Po wybuchu II wojny światowej położona nieopodal Tomaszowa Spała, przedwojenna rezydencja prezydentów Rzeczypospolitej (a wcześniej rosyjskich carów) stała się siedzibą niemieckiego Naczelnego Dowództwa na Wschodzie (Oberkommando Ost), a następnie dowództwa Wehrmachtu na obszar Generalnego Gubernatorstwa. Niewykluczone, że właśnie tu opracowywano plan „Barbarossa” – ataku Niemiec na ZSRR.

  1. Poborcówna oraz J. i B. Cabanówny, dobrze znające Spałę jako córki tamtejszych leśników (działających w Związku Walki Zbrojnej), zatrudniły się jako kelnerki w wojskowym kasynie; I. Poborcówna dzięki dobrej znajomości języka niemieckiego uzyskała pracę w biurze. Dzięki temu uzyskały dostęp do informacji na temat dowództwa niemieckiego rezydującego na dobrze strzeżonym terenie. Cennym źródłem wiadomości była biurowa makulatura. Cenne dla celów wywiadowczych brudnopisy zamiast do spalenia w kotłowni trafiały w ręce polskiego podziemia. Niestety, niezachowanie zasad ścisłej konspiracji, a być może i denuncjacja doprowadziły do tragedii. Cabanówny i Poborcówny zostały aresztowane 13 października 1941 r. Po kilkumiesięcznym okrutnym śledztwie w Radomiu, Łodzi i Piotrkowie Trybunalskim zostały wysłane do obozu koncentracyjnego w Ravensbrück, gdzie 3 października 1942 r. o godzinie 18.00 zostały rozstrzelane. W 1989 r. odnaleziono urny z ich prochami w zbiorowym grobie na cmentarzu miejskim w Fürstenberg i ich nazwiska, choć niektóre z błędami, znajdują się obecnie na pamiątkowej tablicy. Ich ojcowie – Leonard Poborc i Stanisław Caban – zginęli w obozie koncentracyjnym Auschwitz-Birkenau.

Zofia Górska (z męża Romanowiczowa, 1922-2010), łączniczka Związku Walki Zbrojnej, więźniarka Ravensbrück, a po wojnie pisarka i tłumaczka, współpracowała m.in. z londyńskimi „Wiadomościami” i paryską „Kulturą”, później także publikująca w prasie krajowej („Nowej Kultura”, „Tygodnik Powszechny”) – poświęciła siostrom ze Spały wiersz napisany wkrótce po ich śmierci.

 

Czterem siostrom

 

Cabanównom i Poborcównom ze Spały,

rozstrzelanym w październiku 1942 r.

 

Wieczór już się różowi, nasz wieczór dziewiczy.

Siostry, ręce podajcie i spójrzcie jak cudnie,

Ale płakać nie wolno, bo Pan Bóg łzy liczy

I żałować nie wolno, bo z żalem jest trudniej…

W taki dzień trzeba było ubrać nam się godnie

W suknie długie do ziemi – biały strój godowy,

I warkocze rozpuścić na plecach swobodnie,

I do ręki wziąć bukiet kwiatów liliowych.

A my tak bardzo szare… Siostry, dajcie dłonie!

Nas stroić będzie słońce, gdy nisko się zsunie,

I głowy nasze w złotej zabłyszczą koronie,

I suknie nasze w złotej przemienią się łunie.

A wiatr, co oddech wstrzyma wśród trawy i liści,

/Jakie liście już złote… Wnet umrą i one./

Powstanie i zawieje w poszumie i świście,

I do piersi nam przypnie po róży czerwonej.

Ravensbrück, 1942

 

Jak podaje W. Kiedrzyńska, oprócz Cabanówien i Poborcówien 3.10.1942 rozstrzelane zostały tomaszowianki Maria Brodzik i Janina Głuszcz (lat 30), ale nie posiadamy na ich temat żadnych informacji (być może informacja o ich pochodzeniu z Tomaszowa jest nieścisła). Rozstrzelana została też (data egzekucji nie jest znana) Zofia Piotrowska (ur. 15.08.1908 w Łodzi), córka Franciszka i Teodozji [il. 77].

Tomaszowianki były też przywożone do obozu w transportach z Radomia lub Kielc, nie zawsze miejsce ich pochodzenia jest zaznaczone na zachowanych listach transportowych.

W transporcie z Kielc (21 czerwca 1942 r.) znalazły się tomaszowianki Maria Lewandowska i Genowefa Raczkowska (łącznie transport liczył 64 kobiety, być może były tam inne mieszkanki Tomaszowa – niektóre nazwiska występują w mieście i okolicach – nie mamy jednak na ich temat żadnych informacji).

Maria Aurelia Lewandowska (ur. 19.09.1906 w Silniczce pow. Radomsko), córka Tomasza i Marii. Od 1940 r. w konspiracji, przenosiła meldunki i prasę konspiracyjną. Formalnie niezaprzysiężona (z uwagi na zaprzysiężenie 3 osób w rodzinie). Aresztowana 23.05.1942 w Tomaszowie za nieoddanie radia Niemcom i nasłuch radiowy. 21.06.1942 wywieziona do Ravensbrück (nr 12116). Po wojnie pracowała w Prezydium Miejskiej Rady Narodowej (do 1960). Odznaczona Medalem Zwycięstwa i Wolności, Złotym Krzyżem Zasługi, Krzyżem Oświęcimskim. Zmarła 28.06.2003.

Genowefa Raczkowska z d. Szewczyk (ur. 14.02.1912 w Zawadzie), córka Franciszka i Ewy. Współpracowała ze swym bratem Janem Szewczykiem (ps. „Borowiecki”) zaangażowanym w organizacji podziemnej. Aresztowana przez gestapo 13.04.1942 za podanie broni wskazanej osobie. Więziona w Piotrkowie i Kielcach, nastepenie wywieziona 21.06.1942 do Ravensbrück (nr 12120), do Polski wróciła 21.06.1945. Odznaczona Krzyżem Oświęcimskim. Zmarła 21.11.1999.

Duża grupa mieszkanek Tomaszowa przywieziona została do Ravensbrück w 1944 r.

W transporcie z Radomia z 15 marca 1944 r.:

Genowefa Tychmanowicz z d. Paś (ur. 20.09.1913 w Nagórzycach), córka Józefa i Józefy. Aresztowana 13.12.1943 z powodu przynależności męża do organizacji podziemnej (mąż zginął). 15.03.1944 przywieziona do Ravensbrück (nr 30884), następnie we wrześniu do Neubrandenburga. Po wojnie nosiła nazwisko z drugiego małżeństwa Michalska. Odznaczona Krzyżem Oświęcimskim. Zmarła 30.05.1988.

Józefa Muszkiewicz (ur. 13.10.1913 w Tomaszowie Mazowieckim), córka Wacława i Marianny, robotnica. Nr obozowy 30881. Dalsze losy nieznane.

Janina Szczepańska z d. Adamus (ur. 3.05.1902 w Tomaszowie Mazowieckim), córka Macieja i Heleny, robotnica [il. 78]. Nr obozowy 30882. Dalsze losy nieznane.

W tym samym transporcie znalazły się tomaszowianki: Helena Bąk (nr obozowy 30856), Helena Bąk (30857), Teodora Bąk (30858), Józefa Barańska z d. Gliszczyńska (30859), Zenona Barańska (30860), Eugenia Błażejewska z d. Markiewicz (30861), Maria Ceran z d. Kielan (30862), Leokadia Chojnacka z d. Spruśnicka (30863), Rozalia Gruda z d. Gorczyńska (30864), Lucyna Jabłońska (30865), Stefania Nejman (30866), Anastazja Pająk z d. Stańdo (30867), Marianna Pakowska (30868), Dioniza Leokadia Piwowska (30869), Małgorzata Ruchniak z d. Tkaczyk (30870), Weronika Skrzydlak (30871), Helena Stolarska (30872), Józefa Stolarska z d. Waszczynkowska (30873), Genowefa Świerczyńska z d. Koprowska (30874), Bolesława Wiaczek (Wiączek?) z d. Michalska (30875), Franciszka Idzikowska z d. Urbańska (30876), Władysława Kamoda (30877), Daniela Kujad (30879), Stanisława Kowal z d. Frezel (30878), Stanisława Małek z d. Zawadzka (30880), Genowefa Szydłowska (30883), Anna Krzesiak (30885). Dalsze ich losy nie są nam znane.

W transporcie z Radomia z 2 kwietnia 1944 r.:

Irena Karp z d. Trojanowska (ur. 22.07.1910 w Studziankach). Mieszkała od 1926 w Tomaszowie Mazowieckim, działała w ZWZ, następnie oddziale partyzanckim „Wicher” (25 pułk piechoty AK), była łączniczką, kolportowała prasę podziemną, wyszywała orzełki na czapki partyzantów. 1.03.1944 aresztowana, 2.04.1944 wywieziona do Ravensbrück (nr 33780). Po wojnie pracowała w Miejskim Handlu Detalicznym. Odznaczona Krzyżem Partyzanckim, Medalem Zwycięstwa i Wolności, Złotym Krzyżem Zasługi, Krzyżem Oświęcimskim. Zmarła 4.01.1994.

Filomena Trojanowska (ur. 6.03.1922 w Studziannie), córka Józefa i Feliksy. Brała udział w pomocy dla oddziału mjr. Hubala, następnie działała w ZWZ i AK. Pracując w Urzędzie Gminy w Kaczce koło Tomaszowa sporządzała fałszywe dokumenty. 2.03.1944 aresztowana wraz z całą rodziną (ojciec został rozstrzelany), 2.04.1944 wywieziona do Ravensbrück (nr 33786). Po wojnie wyszła za mąż i przyjęła nazwisko Pawlikowska. Odznaczona Medalem Zwycięstwa i Wolności, Srebrnym Krzyżem Zasługi, Krzyżem Oświęcimskim. Zmarła 14.12.1989.

Alfreda Majewska (ur. 1914 w Niedźwiedziach), córka Adama i Franciszki, rolniczka [il. 79]. Nr obozowy 33789. Dalsze losy nieznane.

W tym samym transporcie znalazły się tomaszowianki: Czesława Gadij z d. Wiśniewska (33779), Józefa Karp z d. Kiełbasa (33781), Zofia Polka (Polak?) z d. Skrzypczyk (33782), Joanna Szafrańska z d. Szmalc (33783), Zofia Szymczyk (33784), Feliksa Trojanowska z d. Szmalc (33785), Barbara Kopras (33787), Zofia Kossowska z d. Lewandowska (33788), Wanda Jurkowska (33790). Dalsze ich losy nie są nam znane.

W transporcie z Radomia z 23 maja 1944 r.:

Stanisława Dąbrowska z d. Trusińska (ur. 3.05.1903 w Tomaszowie), córka Andrzeja i Marianny, robotnica [il. 80]. Nr obozowy 39708. Dalsze losy nieznane.

Genowefa Macuda z d. Kwapisz (ur. 24.06.1900 w Tomaszowie), córka Jana i Wiktorii, tkaczka [il. 81]. Nr obozowy 39714. Dalsze losy nieznane.

Halina Maria Frass z d. Frankowska (ur. 1.03.1914 w Wielgomłynach), córka Mieczysława i Otylii, urzędniczka [il. 82]. Nr obozowy 39721. Dalsze losy nieznane.

Leokadia Ostrowska z d. Gruszczyńska (ur. 22.08.1909 w Spale), córka Ambrożego i Marianny. Od 1940 działała w Związku Obrony Rzeczypospolitej, następnie ZWZ i AK. Była kurierką, przewoziła tajną prasę, odbierała paczki z bronią. W jej mieszkaniu odbywały się tajne szkolenia podoficerskie. Aresztowana 9.05.1944 w Tomaszowie Mazowieckim. 23.05.1944 wywieziona do Ravensbrück (nr 39733). Po wojnie pracowała w PZU. Odznaczona Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski, Złotym Krzyżem Zasługi, Medalem Zwycięstwa i Wolności, Krzyżem Oświęcimskim. Zmarła 21.10.1992.

Marianna Smolarczyk z d. Rochańska (ur. 1.10.1910 w Tomaszowie), córka Władysława i Marianny), szwaczka [il. 83]. Nr obozowy 39738. Dalsze losy nieznane.

Henryka Wielgosińska (ur. 5.02.1918 w Tomaszowie Mazowieckim), córka Wiktora i Reginy. Działała w ZWZ-AK. Aresztowana 7.05.44, wywieziona do Ravensbrück (nr 39741). Po wojnie wyszła za mąż i przyjęła nazwisko Ciesielska. Pracowała w Rejonowej Przychodni Lekarskiej jako technik dentystyczny.

Feliksa (Felicja) Woźniak z d. Lisicka (ur. 12.08.1908 w Warszawie), córka Józefa i Józefy, pracownik umysłowy [il. 84]. Nr obozowy 39744. Dalsze losy nieznane.

W tym samym transporcie znalazły się tomaszowianki: Anna Cieplak z d. Kozar (nr obozowy 39709), Stanisława Kranik (39710), Anna Krajewska z d. Rosół (39711), Henryka Krosiak z d. Krajewska (39712), Janina Krzymińska z d. Glaser (39713), Aurelia Mierzejewska z d. Czarnecka (39715), Władysława Piekara z d. Amrozik (39716), Wanda Witkowska (39717), Antonina Banaszczyk z d. Sokołowska (39718), Marianna Dymowska z d. Dzwonkowska (39719), Irena Eszrych z d. Kalkowska (39720), Sabina Gorzelak (39722), Tekla Gorzen z d. Donalska (39723), Sabina Gruszczyńska (39724), Józefa Jaciubek z d. Kozioł (39725), Maria Jasińska z d. Chruszyńska (39726), Anna Jurek z d. Panfil (39727), Paulina Jurek z d. Fura (39728), Celestyna Kmita (39729), Marianna Konewka z d. Wojciechowska (39730), Wiktoria Korzeniowska z d. Chmul (39731), Maria Malarowicz z d. Musiałek (39732), Maria Ostrowska (39734), Józefa Panfil z d. Fura (39735), Katarzyna Panfil z d. Bernacka (39736), Genowefa Przybyłek z d. Kaczmarek (39737), Helena Świderska z d. Kutwa (39739), Józefa Tomasik (39740), Cecylia Wiktorowicz (39742), Wacława Wiśniewska (39743). Dalsze ich losy nie są nam znane.

W transporcie z Radomia z 16 czerwca 1944 r.:

Maria Tomaszewska z d. Para (ur. 31.01.1908 w Goleszach), córka Andrzeja i Antoniny. Aresztowana przez żandarmerię 7.05.1944 w Tomaszowie za nielegalny handel, wywieziona 16.06.1944 do Ravensbrück (nr 42496), następnie Buchenwaldu. Zmarła 7.01.1992.

W tym samym transporcie znalazły się tomaszowianki: Halina Helon z d. Offmańska (nr obozowy 42491), Danuta Łukaszewska (42492), Jolanta Niedzielska z d. Sadło (42493), Maria Witecka (42494), Marianna Ferenc z d. Piątek (42495). Dalsze ich losy nie są nam znane.

W późniejszych miesiącach 1944 r. trafiły do Ravensbrück:

Marianna Zielińska z d. Gierczak (ur. 23.08.1925 w Tomaszowie Mazowieckim), córka Piotra i Heleny. Uciekła z robót w Niemczech. Zadenuncjowana przez volksdeutscha, aresztowana 21.04.1944; wywieziona 21.06.44 do Ravensbrück (nr 42996), następnie Buchenwaldu. Po wojnie pracowała w ZWCh „Wistom”. Odznaczona Krzyżem Oświęcimskim. Zmarła we wrześniu 1993.

Michalina Sęk z d. Malec (ur. 29.01.1910 w Polichnie), córka Walentego i Ludwiki [il. 85]. Aresztowana 21.06.1944 za współdziałanie z partyzantami Armii Krajowej chcącymi zlikwidować konfidenta Antoniego Sobczyka (który zadenuncjował jej męża, także żołnierza AK – zginął w Auschwitz), wywieziona 13.07.1944 do Ravensbrück (nr 45170), 15.12.1944 do Buchenwaldu (nr 33449). Ewakuowana do Szwecji 25.04.1945, do Polski wróciła w grudniu 1946.

Marianna Kwiatkowska z d. Wieczorek (ur. 1.09.1913 w Żarnowie), córka Teodora i Wiktorii. Aresztowana 12.10.1944 przez żandarmerię w Tomaszowie Mazowieckim.za udzielanie pomocy partyzantom. Więziona w Tomaszowie, następnie 22 grudnia 1944 wywieziona do Ravensbrück  (nr 94548), a w lutym 1945 do Bergen Belsen. Odznaczona Krzyżem Oświęcimskim.

Niektóre tomaszowianki trafiły do Ravensbrück z Auschwitz lub innych miejsc uwięzienia:

Cecylia Banaszkiewicz z d. Pietruszczak (ur.15.11.1907 w Tomaszowie Mazowieckim), córka Stanisława i Rozalii. Od 1942 r. działała w Polskiej Partii Robotniczej (łączniczka między Starzycami a Kaczką). Aresztowana 2.10.1942, od listopada 1942 więziona w Auschwitz (nr 24180), od lipca 1944 w Ravensbrück (nr 45821). Odznaczona Krzyżem Oświęcimskim. Zmarła 9.11.1987.

Józefa Szmigielska z d. Kaczmarska, II voto Prasek (ur. 18.09.1913 w Tomaszowie Mazowieckim), córka Marcina i Zofii. W styczniu 1943 aresztowana za działalność podziemną (jej mąż prowadził radiostację), 18.03.1943 wywieziona do Auschwitz (nr 38528), w styczniu 1945 przewieziona do Ravensbrück (nie otrzymała tam numeru obozowego). Odznaczona Medalem Zwycięstwa i Wolności i Krzyżem Oświęcimskim.

Kazimiera Skorek z d. Gawarzyńska (ur. 18.03.1915 w Samarkandzie – dziś Uzbekistan), córka Aleksandra i Władysławy [il. 86]. Działała w AK, kolportowała tajną prasę. Aresztowana 4.07.1943 w Tomaszowie Mazowieckim, 29.07.1943 wywieziona do Auschwitz (nr 50580), a 19.01.1945 do Ravensbrück (nr 100974).

Małgorzata Bieganowska z d. Wojtaszek (ur. 13.07.1911 w Nagórzycach), córka Piotra i Józefy. Aresztowana 26.02.1943 w Tomaszowie Mazowieckim za ofiarowanie mapy Polski jeńcowi radzieckiemu w celu umożliwienia mu ucieczki. Więziona w Tomaszowie Mazowieckim, następnie 18.03.1943 wywieziona do Auschwitz (nr 38515), w lipcu 1944 do Ravensbrück (nr 54776). Odznaczona Medalem Zwycięstwa i Wolności i Krzyżem Oświęcimskim.

Cecylia Jaworowska z d. Lenarczyk (ur. 09.12.1924 w Komorowie), córka Józefa i Kazimiery [il. 87]. Od 27.07.1942 należała do AK (ps. „Emilia”), była łączniczką. 17.03.1943 aresztowana przez Kripo wskutek donosu konfidenta wraz z rodzicami, wywieziona wraz z matką do Auschwitz (nr 55021), następnie Ravensbrück (nr 46519) i Buchenwaldu (nr 27371); ojca rozstrzelano. Po wojnie prowadziła gospodarstwo rolne. Odznaczona Krzyżem Oświęcimskim.

Zofia Kręcisz z d. Kłosek (ur. 5.04.1921 w Poświętnem), córka Ignacego i Anny. Aresztowana 23.03.1943 w Budziszewicach za współpracę z partyzantką. Więziona w Tomaszowie Mazowieckim, następnie 1 lub 3.06.1943 wywieziona do Auschwitz (nr 45776), 31.07.1944 do Ravensbrück (46343), później do Buchenwaldu (nr 27281). Odznaczona Krzyżem Oświęcimskim. Zmarła w grudniu 1996.

Janina Piwowarska z d. Bałaban (ur.29.11.1913 w Tomaszowie Mazowieckim), córka Wacława i Eugenii. Działała w ZWZ i AK. Aresztowana 2.10.1942 w Tomaszowie Mazowieckim, 11.11.1942 wywieziona do Auschwitz (nr 24200), a 6.07.1944 do Ravensbrück. Odznaczona Srebrnym Krzyżem Zasługi, Medalem Zwycięstwa i Wolności, Krzyżem Oświęcimskim. Zmarła 5.04.1995.

Genowefa Piwowarska z d. Kut (ur. 15.09.1915), córka Józefa i Małgorzaty. Aresztowana 5.02.1943 za ukrywanie jeńca radzieckiego. Wywieziona 17.03.1943 do Auschwitz (nr 38500), a 19.01.1945 do Ravensbrück (nr 100976). Zmarła w 1996.

Maria Szymor z d. Skorek (ur. 7.02.1921 w Tomaszowie Mazowieckim), córka Stanisława i Małgorzaty. Działała w ZWZ i AK (ps. „Bilewiczówna”, „Maria”, „Irena”), była łączniczką i kolporterką prasy podziemnej. Aresztowana w lipcu 1943, wywieziona do Auschwitz, następnie Ravensbrück. Po wojnie pracowała w handlu, następnie przeszła na rentę inwalidzką. Odznaczona Medalem Zwycięstwa i Wolności. Zmarła 16.12.1978.

Zofia Trejta z d. Banach (ur. 15.01.1911 w Tomaszowie Mazowieckim), córka Wincentego i Konstancji [il. 88]. Aresztowana 18.05.1943 za przedwojenną działalność komunistyczną (na podstawie dokumentów policyjnych które dostały się w ręce gestapo). 3.06.1943 wywieziona do Auschwitz (nr 45757), 16.08.1944 do Ravensbrück (nr 54857). W kwietniu 1945 ewakuowana do Szwecji, po powrocie do Polski pracowała W Tomaszowskich Zakładach Włókien Sztucznych. Odznaczona Złotym Krzyżem Zasługi i Krzyżem Oświęcimskim. Zmarła 23.04.1995.

Zofia Andryszkiewicz z d. Wysmyk, (ur. 6.06.1924 w Tomaszowie Mazowieckim), córka Zofii i Jana. Aresztowana w styczniu 1944 przez żandarmerię w Tomaszowie Mazowieckim za nielegalny handel, od lutego 1944 więziona w Auschwitz (nr 75428), od października 1944 w Ravensbrück.

Marianna Malinowska z d. Skorek (ur. 1.02.1912 w Tomaszowie Mazowieckim), córka Jana i Marianny. Należała do Związku Walki Zbrojnej, a następnie Gwardii Ludowej. 4.07.1944 aresztowana przez gestapo w Tomaszowie Mazowieckim, wywieziona do Auschwitz (nr 50574), a następnie Ravensbrück (nr 100975). Odznaczona Medalem Zwycięstwa i Wolności. Zmarła 28.01.1984.

Franciszka Kujawska (ur.18.05.1913 w Tomaszowie Mazowieckim), córka Antoniego i Marii [il. 89]. Aresztowana 6.02.1943 w Tomaszowie Mazowieckim, osadzona w więzieniu w Hamburgu, następnie wywieziona do Ravensbrück (nr 16761) i Buchenwaldu (nr 100063). Odznaczona Krzyżem Oświęcimskim. Zmarła 19.06.1987.

Z robót z Niemczech trafiły do obozu:

Władysława Basłyk z d. Adamiec (ur. 20.11.1922 w Tarnowskiej Woli), córka Karola i Anny. Wywieziona na roboty do Austrii, uciekła do Drezna, gdzie została aresztowana we wrześniu 1943 r. 11.05.1944 wywieziona do Ravensbrück (nr 38472), we wrześniu do Buchenwaldu. Odznaczona Krzyżem Oświęcimskim. Zmarła 14.04.1995 w Rybniku.

Bronisława Emanuel z d. Uptas (ur. 3.09.1922 w Tomaszowie Mazowieckim), córka Władysława i Józefy. Wywieziona na roboty do Niemiec. Aresztowana w grudniu 1942 r. w Kassel za porzucenie pracy i próbę ucieczki do kraju. 17.02.1943 wywieziona do Ravensbrück (nr 16932). W obozie przebywała pod nazwiskiem Lewandowska. Wiosną 1945 ewakuowana do Szwecji. Odznaczona Krzyżem Oświęcimskim. Zmarła 18.07.1996.

Marianna Stachecka (ur.16.05.1915 w Tomaszowie Mazowieckim), córka nieznanego ojca (później w dokumentach wpisano imię ojca Jan) i Zofii [il. 90]. Aresztowana 30.09.1940 w Hamburgu za ucieczkę z przymusowych robót w rolnictwie, wywieziona 16.12.1941 do Ravensbrück (nr 8888). Odznaczona Krzyżem Oświęcimskim. Zmarła 15.01.1993.

Irena Kańska (ur. 14.01.1924 w Prużanie – dziś Białoruś), córka Mariana i Marii. Aresztowana 19.03.1943 za ucieczkę z robót przymusowych w Niemczech (w późniejszych dokumentach zapisano nazwę miejscowości jako Rezenhem – prawdopodobnie Rosenheim w Bawarii), więziona w Monachium, następnie wywieziona do Auschwitz (nr 42820), Ravensbrück (nr 46233) i Buchenwaldu (nr 27101). Po wojnie mieszkała w Tomaszowie Mazowieckim. Odznaczona Krzyżem Oświęcimskim. Zmarła 6.02.1988.

Wanda Wionczek z d. Tomczak (ur. 17.01.1922 w Krośniewicach), córka Wacława i Franciszki. Wywieziona na roboty do Niemiec. Aresztowana 18.10.1941 za wysyłanie listów z opisami alianckich nalotów na Niemcy i pomoc brytyjskim lotnikom w ucieczce do Szwecji. Więziona w Vechta koło Essen a od 4.02.1942 w Ravensbrück (nr 9294). Odznaczona Medalem Zwycięstwa i Wolności i Krzyżem Oświęcimskim. Zmarła 30.01.1996.

Po wojnie w Tomaszowie zamieszkały byłe więźniarki:

Stefania Cuch z d. Stanisławska (ur. 26.08.1921 w Dębowej Górze pow. Skierniewice), córka Władyslawa i Marianny. Aresztowana w łapance ulicznej w Łodzi w maju 1944, 3.06.1944 wywieziona do Ravensbrück (nr 41208), a w lipcu 1944 do Buchenwaldu. Po wojnie zamieszkała w Tomaszowie Mazowieckim. Odznaczona Krzyżem Oświęcimskim.

Stanisława Ciesielska z d. Plewa (ur. 2.06.1923 w Adamowie pow. Starachowice), córka Karola i Marianny. Od 1940 r. w organizacji „Wici”, w 1941 r. złożyła przysięgę w oddziale partyzanckim. Pełniła funkcję łączniczki. Cała jej rodzina zaangażowana była w konspiracji. 24.02.1942 wskutek denuncjacji dom Plewów został otoczony przez Niemców. Stanisława próbowała uciekać, lecz ranna w nogę została ujęta pod Marculami. Całą 13-osobową rodzinę zamknięto w więzieniu w Starachowicach. Zwolniono tylko 11-letnią Janinę (siostrę Stanisławy), pozostałych wywieziono do obozów koncentracyjnych Auschwitz i Ravensbrück: matkę Mariannę Plewę (nr obozowy Ravensbrück 10287), bratową Marię Plewę (10285), stryjenkę Marię Kowalską, stryjenkę Bronisławę Godzisz (10290), ojca Karola Plewę, brata Władysława Plewę, stryja Bronisława Kowalskiego, stryja Piotra Kowalskiego, stryja Stanisława Kowalskiego, stryja Franciszka Godzisza, wuja Józefa Woźniaka. Wszyscy zostali zamordowani. W Ravensbrück Stanisława miała nr obozowy 10286. Podlegała zakazowi pisania listów. Wiosną 1945 ewakuowana do Szwecji, skąd wróciła jesienią 1945. Po wojnie przeniosła się do Opoczna, a następnie do Tomaszowa Mazowieckiego. Wskutek tortur w śledztwie i obozie stan jej zdrowia trwale się pogorszył, kilkakrotnie musiała zmieniać pracę na lżejszą, w 1967 r. przeszła na rentę inwalidzką. Odznaczona Krzyżem Oświęcimskim.

Czesława Getka z d. Ciuraj (ur.3.08.1916 w Wyszkowie), córka Piotra i Marianny. Prawdopodobnie przekazywała osobom związanym z podziemiem informacje o sytuacji na granicy Generalnego Gubernatorstwa i Rzeszy. Aresztowana na ulicy przez policję niemiecką (wskutek utraty pamięci nie umiała określić daty), więziona w Pułtusku, następnie 12.12.1943 wywieziona do Auschwitz (nr 67527), następnie 24.7.1944 do Ravensbrück (nr 46761), a 1.08.1944 do Buchenwaldu (27660). Po wojnie zamieszkała w Tomaszowie Mazowieckim. Odznaczona Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski, Złotym Krzyżem Zasługi i Krzyżem Oświęcimskim. Zmarła w 1996.

Bronisława Jastrzębska z d. Tobiasz (ur.10.09.1900 w Warszawie), córka Mikołaja i Marii. Wywieziona z Warszawy w czasie powstania 3.09.1944 do Mauthausen a  9.09.44 do Ravensbrück (nr 67447). Po wojnie zamieszkała w Tomaszowie Mazowieckim. Odznaczona Krzyżem Oświęcimskim. Zmarła w 1995.

Helena Kwaśnewska (ur. 21.02.1919 Antolin pow. Rawa Mazowiecka). Od czerwca 1942 w AK. Była łączniczką. W 1944 aresztowana i wywieziona do Ravensbrück. Po wojnie mieszkała w Tomaszowie Mazowieckim.

Kazimiera Nejman z d. Wiaderna (ur. 15.08.1899 w Żarnowie). Aresztowana w sierpniu 1944 r. w grupie mieszkańców wsi Trojanowice po zabiciu miejscowego Niemca Adolfa Kreisa, uwięziona w Tomaszowie Mazowieckim, a następnie wywieziona do Ravensbrück (po ponad 40 latach nie pamiętała numeru obozowego). W kwietniu 1945 ewakuowana do Szwecji, jesienią 1945 wróciła do Polski. Po wojnie mieszkała w Tomaszowie Mazowieckim. Zmarła 31.01.1999.

Bronisława Piotrowska z d. Chachuła (ur. 13.08.1910 w Potoku), córka Pawła i Józefy. Aresztowana 7.12.1940 w Łodzi za „wrogie nastawienie do okupanta”, wywieziona do Ravensbrück (nr 5190). Po wojnie mieszkała w Tomaszowie Mazowieckim. Zmarła 6.06.1986.

Anastazja Pająk z d. Stańdo (ur. 27.11.1896 w Rawie Mazowieckiej), córka Szczepana i Marianny. Działała w ZWZ i AK, w jej gospodarstwie znajdowała się skrzynka kontaktowa Kedywu. Aresztowana w październiku 1943 i wywieziona do Ravensbrück (jej męża i 2 synów rozstrzelano). Do Polski wróciła w 1946. Po wojnie mieszkała w Tomaszowie Mazowieckim. Odznaczona Medalem Zwycięstwa i Wolności. Zmarła 15.06.1972.

Krystyna Pecyna z d. Kompińska (ur. 17.08.1926 w Warszawie), córka Antoniego i Balbiny. Do 1944 mieszkała w Warszawie, podczas powstania przeszła przez obóz w Pruszkowie, 4.09.1944 wywieziona do Ravensbrück (nr 63814), a następnie do Oranienburga. Do Polski wróciła 2.04.1946. Po wojnie mieszkała w Tomaszowie Mazowieckim.

Stanisława Kolano (ur. 22.03.1925 w Swolszewicach Dużych). Aresztowana w czasie ratowania wsi przed pożarem 8.05.1944, wywieziona do Ravensbrück 16.06.1944 (nr 42481). Po wojnie mieszkała w Tomaszowie Mazowieckim.

Janina Zakrzewska z d. Jurkowska (ur. 17.05.1920 w Rypinie), córka Stanisława i Aleksandry. W czasie II wojny światowej mieszkała w Warszawie. Działała w AK – zgrupowanie „Radosław”. Aresztowana w Warszawie 4.03.1944 (wraz z bratem i innym żołnierzem AK) wskutek denuncjacji, po śledztwie w al. Szucha wywieziona 4.09.1944 do Ravensbrück (n r63488). Po wojnie mieszkała w Tomaszowie Mazowieckim. Odznaczona Krzyżem Oświęcimskim. Zmarła 22.03.1997.

Maria Armacka (ur.14.4.1913 w Leszczynach koło Rawy Mazowieckiej), córka Ignacego i Jadwigi. Działała w ZWZ i AK (była łączniczką, przechowywała dokumenty i materiały wybuchowe). Aresztowana we wrześniu 1944, w październiku wywieziona do Ravensbrück (nr 79803). Po wojnie mieszkała w Tomaszowie Mazowieckim. Zmarła w listopadzie 2002.

W obozie męskim przebywali:

Dr Maurycy Mittelstaedt (ur. 24.09.1902 w Lipiu na Wyżynie Wieluńskiej), syn Władysława i Pauliny. Lekarz internista. Pochodził ze spolonizowanej od kilku pokoleń rodziny o niemieckich korzeniach, wyznania ewangelicko-augsburskiego. Studia medyczne ukończył w 1933. Na początku II wojny światowej stał na czele tomaszowskiego oddziału PCK, jednocześnie współpracując z polskim podziemiem. Był pierwszą osobą, która miała podjąć próbę odnalezienia grobu majora Hubala. Działając najprawdopodobniej z rozkazu Związku Walki Zbrojnej w Tomaszowie Mazowieckim, miał za zadanie sprawdzenie pogłosek o pochowaniu majora w lesie na terenie przy koszarach wojskowych 372 Dywizji Piechoty. Dr Mittelstaedt grobu jednak nie znalazł a sam został wywieziony do Auschwitz, następnie do Neuengamme i Ravensbrück. Po wojnie mieszkał w Warszawie. Ciekawostką jest, że dr Mittelstaedt przebywał w Wietnamie (w ramach delegacji polskiej w Międzynarodowej Komisji Nadzoru i Kontroli) w latach 1957-1958, 1960-1961 oraz 1969-1970; w 1957 r. był starszym lekarzem Komisji. W 1967 r. wydał książkę Dla tych, którzy jadą do krajów tropikalnych. Zmarł 6.09.1980 w Warszawie.

Tadeusz Cieślik (ur.20.08.1920 w Zawadzie). Aresztowany w lutym 1943 przez żandarmerię za przebywanie na ulicy po godzinie policyjnej, od 3.06.1943 w Auschwitz (nr 123446), od 1.10.1943 w Ravensbrück (nr 5649).

dr Daniel Warzocha

adiunkt działu historyczno-numizmatycznego

 

Literatura:

Kiedrzyńska W., Ravensbrück. Kobiecy obóz koncentracyjny, wyd. II, Warszawa 1965.

Kwiatkowska-Bieda A., Harcerki z Ravensbrück, Warszawa 2020.

Lanckorońska K., Wspomnienia wojenne: 22 IX 1939-5 IV 1945, Kraków 2011.

Półtawska W., I boję się snów…, Warszawa 1962.

Informacje biograficzne dotyczące poszczególnych więźniarek opracowano w oparciu o dokumentację dawnego Oddziału ZBOWiD w Tomaszowie Mazowieckim oraz dokumenty osobiste opisywanych kobiet (przechowywaną w Muzeum im. Antoniego hr. Ostrowskiego w Tomaszowie Mazowieckim – MTM), a także wnioski o wydanie dowodów osobistych z okresu międzywojennego (przechowywane w Archiwum Państwowym w Piotrkowie Trybunalskim Oddział w Tomaszowie Mazowieckim – APPTOTM) – z tego źródła pochodzi część fotografii.

Ilustracje:

1 – miska obozowa Janiny Krygier z Ravensbrück (MTM)

2 – kubek obozowy Janiny Krygier z Ravensbrück (MTM)

3-4 – kartka pocztowa wysłana do Janiny Krygier przez matkę Walerię, 6.12.1944 (MTM)

5-6 – kartka pocztowa wysłana do Janiny Krygier przez matkę Walerię, 1.11.1944 (MTM)

7-8 – kartka pocztowa wysłana do Janiny Krygier przez matkę Walerię, 12.12.1944; widoczne miejsce, gdzie przyklejony był opłatek wigilijny (MTM)

9-10 – karta zaopatrzeniowa obozowej kantyny Janiny Krygier (MTM)

11-12 – legitymacja kombatancka Janiny Krygier (MTM)

13-14 – legitymacja zaświadczająca przynależność Janiny Krygier do drużyny harcerskiej „Mury” (MTM)

15 – pamiątkowa chusta drużyny harcerskiej „Mury” (MTM)

16-19 – maszynopis Janiny Krygier „Moja praca kulturalno-oświatowa w obozie koncentracyjnym Ravensbrück” (MTM)

20 – naszywki obozowe Ireny Krygier z Ravensbrück (MTM)

21-22 – kartka pocztowa wysłana do Ireny Krygier przez matkę Walerię, 27.11.1944 (MTM)

23-24 – list (wraz z kopertą) wysłany do Ireny Krygier przez koleżankę z Warszawy, 21.07.1944 (MTM)

25-26 – legitymacja kombatancka Ireny Krygier (MTM)

27 – Irena Pogorzelska, fot. z okresu międzywojennego (MTM)

28-29 – list wysłany do Ireny Pogorzelskiej przez matkę Józefę, 29.12.1941 (MTM)

30-31 – list wysłany do Ireny Pogorzelskiej przez matkę Józefę, 25.03.1942 (MTM)

32-34 – list wysłany do Ireny Pogorzelskiej przez matkę Józefę, 16.12.1942 (MTM)

35-36 – list wysłany do Ireny Pogorzelskiej przez matkę Józefę, 14.03.1944 (MTM)

37-44 – listy wysłane do Ireny Pogorzelskiej przez matkę Józefę, bez daty – fragment wycięty przez cenzurę obozową (MTM)

45 – naszywki obozowe Ireny Pogorzelskiej z Ravensbrück (MTM)

46-47 – niewypełniona pocztówka-formularz korespondencyjny z Ravensbrück (MTM)

48-49 – niewypełniony formularz korespondencyjny Ireny Pogorzelskiej z Ravensbrück (MTM)

50-51 – druk Szwedzkiego Czerwonego Krzyża, 1945 (MTM)

52-53 – okładka i pierwsze strony polskiego modlitewnika wydanego w Szwecji, 1945 (MTM)

54-55 – program „Wieczoru Polskiego” w Sztokholmie, 4.10.1945 (MTM)

56-57 – kartka pocztowa wysłana do przebywającej w Szwecji Ireny Pogorzelskiej przez kuzynkę z Tomaszowa Mazowieckiego, 2.07.1945 (MTM)

58-59 – kartka pocztowa wysłana do przebywającej w Szwecji Ireny Pogorzelskiej przez Julię Jaworek z Tomaszowa Mazowieckiego, 16.07.1945 (MTM)

60-61 – kartka pocztowa wysłana do przebywającej w Szwecji Ireny Pogorzelskiej przez koleżankę także przebywającą w Szwecji, 3.10.1945 (MTM)

62 – Anna Jaworek, fot. z okresu międzywojennego (APPTOTM)

63 – Jadwiga Borzęcka, fot. z okresu międzywojennego (APPTOTM)

64 – Maria Kucharska, fot. z okresu międzywojennego (APPTOTM)

65 – Alodia Kapruziak, fot. z okresu międzywojennego (APPTOTM)

66-67 – Krzyż Oświęcimski Alodii Kapruziak (MTM)

68 – Kazimiera Skwarkówna, fot. z okresu międzywojennego (APPTOTM)

69-70 – karta lekarska Kazimiery Skwarkówny z Ravensbrück (MTM)

71-73 – pierwsze strony pamiętnika Kazimiery Soyty (MTM)

74-75 – wiersze dołączone do pamiętnika Kazimiery Soyty (MTM)

76 – Janina i Bronisława Cabanówny, Irena i Halina Poborcówny, uczestniczki konspiracji ZWZ w Spale, rozstrzelane w Ravensbrück 3.10.1942 (reprodukcja z: W. Kiedrzyńska, Ravensbrück. Kobiecy obóz koncentracyjny, Warszawa 1965)

77 – Zofia Piotrowska, fot. z okresu międzywojennego (APPTOTM)

78 – Janina Szczepańska, fot. z okresu międzywojennego (APPTOTM)

79 – Alfreda Majewska, fot. z okresu międzywojennego (APPTOTM)

80 – Stanisława Dąbrowska, fot. z okresu międzywojennego (APPTOTM)

81 – Genowefa Macuda, fot. z okresu międzywojennego (APPTOTM)

82 – Halina Frass, fot. z okresu międzywojennego (APPTOTM)

83 – Marianna Smolarczyk, fot. z okresu międzywojennego (APPTOTM)

84 – Felicja Woźniak, fot. z okresu międzywojennego (APPTOTM)

85 – Michalina Sęk, fot. z lat 90. XX w. (MTM)

86 – Kazimiera Gawarzyńska, fot. z okresu międzywojennego (APPTOTM)

87 – Cecylia Jaworowska, fot. z lat 40. XX w. (MTM)

88 – Zofia Trejta, fot. z okresu międzywojennego (APPTOTM)

89 – Franciszka Kujawska, fot. z okresu międzywojennego (APPTOTM)

90 – Marianna Stachecka, fot. z okresu międzywojennego (APPTOTM)

Zobacz również

Zapraszamy na promocję książki „4 Pułk Artylerii Ciężkiej w latach 1921-1939”
Wraz z łódzkim Oddziałem Instytutu Pamięci Narodowej zapraszamy na promocję monografii 4 Pułku Artylerii Ciężkiej, który stacjonował w Tomaszowie Mazowieckim w latach 1935-1939....
Więcej
XXXIV Kiermasz Wielkanocnych Palm i Pisanek
Dyrektor i pracownicy Muzeum w Tomaszowie Maz. im. A. hr. Ostrowskiego serdecznie zapraszają na XXXIV Kiermasz Wielkanocnych Palm i Pisanek, który odbędzie się...
Więcej

Partnerzy

Towarzystwo Przyjaciół Muzeum Koło Filatelistyczne Kalejdoskop Kulturalny Reymont Moniuszko Park Rodego Uniwersytet Jana Kochanowskiego w Kielcach Filia w Piotrkowie Trybunalskim Tu honorujemy Kartę Dużej Rodziny

Kontakt

Muzeum w Tomaszowie Maz. im. Antoniego hr. Ostrowskiego

ul. POW 11/15
97-200 Tomaszów Mazowiecki

Godziny otwarcia

Pon. nieczynne dla zwiedzających
Wt. 10:00 – 15:45
Śr. 10:00 – 15:45
Czw. 10:00 – 15:45
Pt. 10:00 – 15:45
(od 1 kwietnia do 31 października w godz. 10:00 – 17:45)
Sob. 10:00 – 15:45
Niedz. 10:00 – 15:45

Biuro czynne od poniedziałku do piątku w godzinach: 8:00 – 16:00

Bilety

Bilet wstępu do Muzeum – normalny 10,00 zł/os.
Bilet wstępu do Muzeum – ulgowy 5,00 zł/os.
Bilet za warsztaty muzealne 10,00 zł/os.
Bilet za warsztaty muzealne dla Muzealnej Akademii Malucha 8,00 zł/os.
Bilet za lekcje muzealne 5,00 zł/os.
Bilet z Kartą Dużej Rodziny 3,00 zł/os.
Dzieci do lat 7 (zwiedzanie indywidualne) wstęp bezpłatny
We wtorek wstęp bezpłatny
Oprowadzanie z przewodnikiem 30,00 zł
Karta Tomaszowianina 5,00 zł/os.
Karta Tomaszowianina Rodzina 3+ – rodzice (opiekunowie) 5,00 zł/os., dzieci wstęp bezpłatny
Karta Młodego Tomaszowianina wstęp bezpłatny
Karta Tomaszowianina Seniora wstęp bezpłatny