Obejrzyj pałac na filmie „W hrabskim pałacu”.

Rodzina Ostrowskich nabyła dobra ujezdzkie w 1786 r., a w dwa lata później Tomasz Ostrowski (1735-1817, od 1798 hrabia) na terenie dzisiejszego Tomaszowa uruchomił wielki piec hutniczy. Tym samym rozpoczęła się kariera przemysłowa tego ośrodka. O ile hutnictwo utrzymało się tutaj do lat 40. XIX w., o tyle już w latach 20. tego stulecia na plan pierwszy wysunęło się włókiennictwo, rozwijane przez kolejnego z rodu – Antoniego hr. Ostrowskiego (1782-1845). To on dla swej ukochanej żony Józefy z Morskich (1787-1813) polecił wznieść pałac o charakterze romantycznym, który od tej pory stał się letnią rezydencją rodziny (główną rezydencją pozostawał pałac w Ujeździe). Był to trudny czas – toczyły się wojny napoleońskie, a przemarsze nawet sprzymierzonych wojsk bywały dla ludności równie groźne jak pojawienie się sił nieprzyjacielskich. Młoda i piękna kobieta, jaką była Józefa hr. Ostrowska, mogła obawiać się o bezpieczeństwo swoje i najbliższych…

Autorem projektu był pochodzący z Saksonii architekt Fryderyk Albert Lessel (1767-1822), a głównym budowniczym pałacu – „magister kunsztu mularskiego”. Jan Komorowski z Ujazdu. Pałac budowano etapami od 1810 lub 1811 r. Pierwszy etap budowy rezydencji został zakończony w 1812 roku. Początkowo była to nieduża budowla, składająca się z niższej niż obecnie wieży oraz dwóch przybudówek. Do pałacyku, reprezentującego modny wówczas styl angielskiego romantyzmu, przyjeżdżali na zaproszenie Antoniego hr. Ostrowskiego liczni goście zagraniczni, a wśród nich propagatorzy postępu i przemysłu z Anglii i Szwajcarii. Wraz z szybko rozbudowującą się osadą tomaszowską rósł również hrabiowski pałacyk. w 1817 r. do pałacu została dobudowana oranżeria; hodowano w niej egzotyczne rośliny, m.in. drzewa cytrynowe i pomarańczowe). W latach 20. XIX w. podwyższono wieżę i rozbudowano przylegające do niej pomieszczenia. W jednym z nich mieściła się kaplica (w tym czasie nie było jeszcze w Tomaszowie kościoła). Odprawiali w niej nabożeństwa duchowni różnych wyznań (dziś w tym pomieszczeniu prezentowana jest stała ekspozycja archeologiczna). Pałac stał się centrum akcji osadniczej, tu Antoni hr. Ostrowski podpisywał kontrakty wieczysto-dzierżawne. W związku z pełnioną przez dziedzica funkcją wójta przeniesiono do pałacu pocztę i kancelarię gminy (dotąd mieszczące się w Ujeździe). Tu wreszcie zamieszkała szybko powiększająca się rodzina hrabiego, od 1821 r. powtórnie żonatego z Antoniną z Michałowskich (1799-1871) – siostrą najznakomitszego polskiego malarza okresu romantyzmu Piotra Michałowskiego. Budowę całości zakończono ok. 1830 r.

Po upadku powstania listopadowego, w którym Antoni hr. Ostrowski aktywnie uczestniczył jako dowódca Gwardii Narodowej Warszawskiej, pałac wraz z majątkiem został skonfiskowany przez władze rosyjskie i stał się własnością skarbu Królestwa Polskiego. Początkowo użytkował go fabrykant Jakub Kempner, dzierżawca zakładów metalurgicznych. W 1835 r. wyposażenie pałacu zostało zlicytowane. Odtąd przez kilkanaście lat obiekt stał pusty i popadał w ruinę. Od 1851 r. pałac był własnością tomaszowskiego magistratu, który w 1853 r. sprzedał go fabrykantowi sukna Adolfowi Krammowi – pod warunkiem wyremontowania budowli. Nowy właściciel nie spełnił tego warunku, a założenie w pałacu fabryki przyczyniało się do dalszej dewastacji. Dopiero w 1857 r. przybyły z Francji Stanisław Kostka hr. Ostrowski (1812-1889) odkupił pałac, a w latach 1859-1860 znacznym kosztem wyremontował go i przebudował. Odtąd budowla przybrała wygląd klasycystyczny. Dziś pałac jest budynkiem asymetrycznym, ze znacznie wyższą wieżą, przylegającą do budynku od strony zachodniej oraz dawną oranżerią od strony wschodniej. Poza urozmaiconymi elementami przestrzennymi, charakteryzuje się oszczędnym detalem architektonicznym, nawiązującym przede wszystkim do renesansu.

Rezydencja pozostała własnością rodziny do wybuchu II wojny światowej. Hrabiowie Ostrowscy dbali o tomaszowski pałac, o czym świadczą kolejne jego remonty (w 1898 i 1929 r.). Juliusz hr. Ostrowski (1854-1917) umieścił w pałacu cenną kolekcję obrazów (m.in. wspomnianego wcześniej Piotra Michałowskiego – w takiej liczbie, jakiej nie posiadało żadne polskie muzeum), zrabowaną przez niemieckiego okupanta w czasie II wojny światowej.

Ostatni właściciel pałacu, Jan Krystyn hr. Ostrowski (1894-1939) już w nim nie mieszkał. W czasie I wojny światowej wprowadzili się do pałacu „dzicy lokatorzy”. Na początku lat dwudziestych pojawił się projekt ulokowania w pałacu klasztoru benedyktyńskiego. Działania w tym kierunku prowadził benedyktyn Stanisław (imię zakonne Jozafat) Ostrowski (1890-1939) przy poparciu swej matki Marii Delfiny z Tyszkiewiczów hr. Ostrowskiej (1863-1925). Później obiekt wynajmowano różnym organizacjom i stowarzyszeniom. Była wśród nich m.in. IV drużyna żeglarska Związku Harcerstwa Polskiego, Monarchistyczna Organizacja Wszechstanowa, redakcja „Kuriera Mazowieckiego”, chór „Lutnia” czy klub sportowy „Tomaszowianka”. Przez kilkanaście lat toczyły się pertraktacje Jana Krystyna hr. Ostrowskiego z miastem dotyczące sprzedaży obiektu. Zamierzano ulokować w nim miejską bibliotekę i czytelnię, wydział opieki społecznej, a także areszt. Projektowano wygospodarować tutaj również lokale dla starostwa, gdyby udało się przenieść siedzibę powiatu z Brzezin do Tomaszowa. Transakcja na sumę 120 tys. złotych (w tej kwocie miasto miało przejąć długi hr. Ostrowskiego) nie doszła w 1939 r. do skutku wskutek wybuchu wojny. Wkrótce po wyzwoleniu w styczniu 1945 r. ulokowano w pałacu pierwszą siedzibę tomaszowskiej Komendy Miejskiej Milicji Obywatelskiej. Następnie obiekt zajmowała Powiatowa Spółdzielnia Rolnicza „Samopomoc Chłopska” i Związkowy Klub Sportowy „Spójnia”; proponowano nawet, aby w oranżerii odbywały się walki bokserskie! Równocześnie o przekazanie pałacu starał się Jan Piotr Dekowski (1907-1988) – kierownik odtworzonego po wojnie tomaszowskiego Muzeum („tułającego się” po różnych lokalach przy ul. św. Tekli i św. Antoniego). Starania uwieńczone zostały sukcesem w 1950 r., już po upaństwowieniu Muzeum (do 1949 r. należało do Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego). W tym samym roku pałac wpisany został do rejestru zabytków. W latach 1958-1968 przeprowadzono kapitalny remont pałacu, ostatecznie adaptując go na cele muzealne.

Więcej informacji na temat tomaszowskiego pałacu Ostrowskich znajdą Państwo w publikacjach:

Ostrowscy i ich rezydencje. Referaty wygłoszone podczas sesji naukowej zorganizowanej z okazji 190 rocznicy śmierci Tomasza hr. Ostrowskiego w Muzeum w Tomaszowie Maz. 15 lutego 2007 roku, red. W. Bogurat, A. Kędzierski, Tomaszów Mazowiecki 2007.

W hrabskim pałacu, red. W. Bogurat, Tomaszów Mazowiecki 2012.

J. Kita, Rola Rawitów Ostrowskich w rozwoju Tomaszowa Mazowieckiego w XIX i XX w., [w:] Karty z dziejów Tomaszowa Mazowieckiego. W 100. rocznicę odzyskania nieodległości przez Polskę oraz 230-lecie powstania miasta, red. A. Wróbel, D. Warzocha, Tomaszów Mazowiecki 2018.

dr Daniel Warzocha

asystent działu historyczno-numizmatycznego

Partnerzy

Towarzystwo Przyjaciół Muzeum Koło Filatelistyczne Kalejdoskop Kulturalny Reymont Moniuszko Park Rodego Uniwersytet Jana Kochanowskiego w Kielcach Filia w Piotrkowie Trybunalskim Tu honorujemy Kartę Dużej Rodziny

Kontakt

Muzeum w Tomaszowie Maz. im. Antoniego hr. Ostrowskiego

ul. POW 11/15
97-200 Tomaszów Mazowiecki

Godziny otwarcia

Pon. nieczynne dla zwiedzających
Wt. 10:00 – 15:45
Śr. 10:00 – 15:45
Czw. 10:00 – 15:45
Pt. 10:00 – 15:45
(od 1 kwietnia do 31 października w godz. 10:00 – 17:45)
Sob. 10:00 – 15:45
Niedz. 10:00 – 15:45

Biuro czynne od poniedziałku do piątku w godzinach: 8:00 – 16:00

Bilety

Bilet wstępu do Muzeum – normalny 10,00 zł/os.
Bilet wstępu do Muzeum – ulgowy 5,00 zł/os.
Bilet za warsztaty muzealne 8,00 zł/os.
Bilet za lekcje muzealne 4,00 zł/os.
Bilet z Kartą Dużej Rodziny 3,00 zł/os.
Dzieci do lat 7 (zwiedzanie indywidualne) wstęp bezpłatny
We wtorek wstęp bezpłatny
Oprowadzanie z przewodnikiem 30,00 zł
Karta Tomaszowianina 5,00 zł/os.
Karta Tomaszowianina Rodzina 3+ – rodzice (opiekunowie) 5,00 zł/os., dzieci wstęp bezpłatny
Karta Młodego Tomaszowianina wstęp bezpłatny
Karta Tomaszowianina Seniora wstęp bezpłatny