Jednym z obiektów związanych z życiem kulturalnym Tomaszowa Mazowieckiego w PRL jest kronika Koła Polskiego Związku Esperantystów.
Esperanto – język międzynarodowy – narodziło się na ziemiach polskich. Jego twórcą jest dr Ludwik Zamenhof (1859-1917), żydowski okulista z Białegostoku. Dorastając w wielokulturowym środowisku (w Białymstoku mieszkali m.in. Polacy, Żydzi, Rosjanie i Niemcy) obserwował konfliktowe sytuacje pomiędzy przedstawicielami różnych narodów. Za główną przyczynę tych problemów uznał brak wspólnego języka, dlatego też już jako uczeń rozpoczął prace nad projektem nowego języka wspólnego dla wszystkich ludzi. W przeciwieństwie do języków narodowych miał to być w jego zamyśle język neutralny i łatwy do nauczenia, tak aby mógł być przyjęty przez wszystkich jako drugi język, nauczany równolegle do języka narodowego i używany w sytuacjach wymagających międzynarodowego porozumienia. Pierwszy podręcznik Zamenhof wydał w 1887 r. i tę datę traktuje się jako moment narodzin esperanta. Słownictwo zaczerpnięto głównie z języków romańskich i germańskich, a poszczególne części mowy tworzone są według jednolitych reguł – nie ma wyjątków.
Tomaszowskie Koło Esperantystów powstało w 1969 r. przy Międzyzakładowym Domu Kultury „Włókniarz”, a w 1971 r. podniesiono do rangi koła terenowego. założone przez Andrzeja Madeja i Jerzego Banackiego. Prowadzono kursy międzynarodowego języka, informowano mieszkańców o ruchu esperanckim poprzez wystawy, odczyty i publikacje prasowe. Ponadto Tadeusz Adamczyk, Maria i Edmund Kaluszkowie i Krystyna Marcinkowska współpracowali z redakcją esperancką Polskiego Radia. Staraniem tomaszowskiego koła odbyły się w latach 70. dwa zjazdy, w których uczestniczyło około stu entuzjastów esperanta z Łodzi, Piotrkowa Trybunalskiego, Skierniewic i oczywiście Tomaszowa Mazowieckiego. Jak przystało na zwolenników idei Zamenhofa, rozwijali także kontakty międzynarodowe, uczestnicząc w XXVIII Kongresie Młodzieży Esperanckiej w Toruniu (1972) oraz w sympozjach na Węgrzech i w Czechosłowacji, organizując wystawy, a także publikując oryginalne artykuły i przekłady polskiej literatury pięknej na łamach międzynarodowej prasy esperanckiej czy w postaci odrębnych druków.
W trudnych latach 80., po zawieszeniu działalności kulturalnej w stanie wojennym zabrakło zapału do dalszego działania. Piękna idea doktora Zamenhofa okazała się utopią (rolę języka międzynarodowego ostatecznie przejął angielski) i można jedynie żałować, że propagowaniu esperanta nie poświęcono więcej uwagi właśnie w kraju, w którym się narodziło.
Kronika obejmuje pierwsze lata działania koła (1969-1973). Prowadzono ją w standardowym albumie do zdjęć formatu 42,5 x 30 cm, obejmującym 18 kart wykonanych z czarnego kartonu. Naklejono na nich fotografie, wycinki prasowe, a nawet plakaty (odpowiednio złożone). Podpisy wykonano ręcznie w różnych kolorach – zawsze w dwóch językach – polskim i esperanto.
Kronika znajduje się w zbiorach działu historyczno-numizmatycznego, i zarejestrowana pod numerem inwentarzowym MT/H/3617. Obiekt przekazała zaprzyjaźniona z naszym Muzeum od najmłodszych lat, działająca w drużynie „Szperaczek” i Towarzystwie Przyjaciół Muzeum, wieloletnia animatorka tomaszowskiej kultury – Pani Krystyna Marcinkowska.
dr Daniel Warzocha
kustosz działu historyczno-numizmatycznego
