Trojak (w postaci srebrnej monety) po raz pierwszy pojawił się w wyniku wprowadzenia ordynacji z dnia 16 lutego 1528 roku w ramach reformy monetarnej z lat 1526–1535. W okresie panowania Zygmunta III Wazy (1587–1632) trojak stał się jedną z najpopularniejszych polskich monet. Wybijano je w kilku mennicach (m.in. w Bydgoszczy, Krakowie, Lublinie, Olkuszu, Poznaniu, Wschowie). Istnieje wiele odmian, gdyż stemple do bicia monet wykonywano ręcznie i każda para była inna. Musiała zgadzać się przede wszystkim ilość srebra w monecie (trojak o średnicy 20-21 mm ważył ponad 2 g srebra niezbyt wysokiej próby 453 – co oznacza, że w stopie użytym do produkcji monet było 45,3% czystego srebra) i podstawowe treści – portret i tytulatura króla, herby Polski, Litwy i Wazów, oznaczenia podskarbiego i zarządcy mennicy, nominał (wszystkie napisy na ówczesnych monetach umieszczano w języku łacińskim). Ale portret i herby ryto bardziej lub mniej sprawnie, napisy skracano i rozmieszczono różnie. Stąd ogromna ilość odmian, będąca wdzięcznym polem badań dla numizmatyków.
Omawiana moneta posiada na awersie popiersie Zygmunta III Wazy, wokół którego umieszczono napis SIG. 3. D. G. REX. PO. M. D. L. [Sigismundus Tertius Dei Gratia Rex Poloniae Magnus Dux Lithuaniae], czyli Zygmunt III z Bożej łaski król Polski, wielki książę Litwy. Na awersie u góry umieszczono rzymską cyfrę III (3 grosze), pod nią herby Polski (Orzeł), Wazów (Snopek) i Litwy (Pogoń), niżej zaś napis GROS. ARG. TRIP. REG. POLONIA. 94 [Grossus Argenteus Triplex Regni Poloniae 1594], tj. grosz srebrny potrójny Królestwa Polskiego, u dołu zaś herb Lewart podskarbiego wielkiego koronnego Jana Firleja (urzędował w latach 1590-1609) i jego inicjały I. F., a także znak mincerski – skrzyżowane haki z literami V. I. po bokach. Były to inicjały Walentego Jahnsa – dzierżawcy mennic w Bydgoszczy, Poznaniu i Wschowie. Fakt dzierżawienia aż trzech mennic utrudnia ustalenie miejsca wybicia monety. Popularny do dziś, wydany w 1990 r. katalog monet Zygmunta III Wazy opisywaną odmianę przypisuje trzem wymienionym mennicom. Analiza fotografii trojaków z 1594 r. pojawiających się w ostatnich latach na aukcjach internetowych wskazuje jednak na pochodzenie naszej monety z mennicy poznańskiej.
Trojak – moneta warta 3 grosze – stanowiła 1/10 ówczesnego złotego polskiego (istniejącej od 1496 r. jednostki pieniężnej wartej 30 groszy). Ale jaka była wartość nabywcza tej monety? I czy możemy „przeliczyć ją” na dzisiejsze złotówki? Można wprawdzie spotkać informacje, że ok. 1600 r. za 3 grosze można było kupić garniec piwa. Ale garniec garncowi nierówny; w zależności od regionu mógł zawierać od 2,1 do 3,9 litra. A co z równowartością w dzisiejszej walucie? Pomocnym wskaźnikiem jest tzw. trofa – koszt, jaki musiał ponieść w interesującej nas epoce dorosły mężczyzna aby zapewnić sobie dzienne wyżywienie (zakładamy odżywianie racjonalne, dostarczające człowiekowi 3000 kilokalorii dziennie). Według obliczeń prof. Zbigniewa Żabińskiego z lat 70. XX w., trojak w ostatnich latach XVII w. miał wartość 3 trof. Przyjmując przeciętne ceny podstawowych produktów spożywczych w 2020 r. można przyjąć wartość trofy 11,50 zł. Interesujący nas trojak Zygmunta III Wazy odpowiadałby więc ok. 35 złotym. Monety sprzed ponad czterystu lat osiągają na rynku kolekcjonerskim ceny kilkakrotnie wyższe.
Prezentowana moneta oznaczona jest numerem inwentarzowym MT/H/N/1118.
dr Daniel Warzocha
asystent działu historyczno-numizmatycznego
Literatura:
Kamiński Cz., Kurpiewski J., Katalog monet polskich 1587–1632 (Zygmunt III Waza), Warszawa 1990.
Kubica-Rutka J., Trojaki Zygmunta III Wazy, https://www.muzeum.chorzow.pl/pl/215-trojaki-zygmunta-iii-wazy [dostęp: 25.03.2020]
Marzęta D., Trofa – miernik wartości pieniądza,
http://blognumizmatyczny.pl/2016/03/14/trofa-miernik-wartosci-pieniadza/ [dostęp: 25.03.2020]
Marzęta D., Siła nabywcza groszy, trojaków i szóstaków na przełomie XVI i XVII wieku, http://blognumizmatyczny.pl/2018/11/30/sila-nabywcza-groszy-trojakow-i-szostakow-na-przelomie-xvi-i-xvii-wieku/ [dostęp: 25.03.2020]
