Miasta na terenie naszego kraju istnieją od stuleci. Najstarsze nadania praw miejskich miały miejsce na terenie Śląska już w XIII w. Sieć miejska w Polsce w ogólnych zarysach ukształtowała się w XIV – XV w. Wówczas to powstało większość ośrodków miejskich, których dalsze losy kształtowały się bardzo różnie. W I połowie XV w. lokowano Łódź, która przez długi okres funkcjonowała jako małe miasteczko pod Zgierzem, by w XIX w. stać się potężnym ośrodkiem przemysłowym. W późnym średniowieczu lokowano też dobrze prosperujący ośrodek w Wolborzu, który z kolei w 1870 r. na mocy ukazu carskiego został pozbawiony praw miejskich (obecnie Wolbórz ponownie jest miastem). Takich przykładów obrazujących różne losy polskich miast jest wiele. Warto jednak zwrócić uwagę na fakt, iż późne nadania praw miejskich były dość rzadkie i niekiedy kończyły się fiaskiem. Takim miastem był Bełchatów. Osiedle o średniowiecznej metryce w I połowie XVIII w. uzyskało prawa miejskie. Jego rozwój jednak nie przebiegał pomyślnie, a po upadku powstania styczniowego spotkał je podobny los jak kilkaset innych polskich miast, w tym wspomniany już Wolbórz. Zdarzały się również późne lokacje udane. Można tu wymienić chociażby Końskie, które z wczesnośredniowiecznej osady o charakterze handlowo – produkcyjnym w I połowie XVIII w. staraniem Małachowskich stały się dobrze prosperującym miejskim ośrodkiem przemysłowym.
Gdzie zatem na mapie urbanizacji Polski (Centralnej) szukać miejsca naszego Tomaszowa. Jego historia bowiem różni się od wyżej opisanych przykładów. Po pierwsze jest to ośrodek bardzo późny – jako miasto liczy sobie zaledwie 185 lat. Po drugie niewiele dłużej funkcjonował jako osada – 227 lat. Warto tutaj zauważyć, że nawet stosunkowo późno powstające miasta – np. na terenie Zagłębia Staropolskiego miały bogatą historię. Najczęściej związaną z funkcjonującymi tu zakładami hutniczymi, nieraz o późnośredniowiecznej metryce. Niewiele jest zatem miejscowości, których historia nawiązywałaby do dziejów Tomaszowa. Ośrodkami o podobnej historii były Aleksandrów i Konstantynów – miasta leżące na terenie okręgu łódzkiego. Pierwsza z tych miejscowości została założona w 1816 r. przez Rafała Bartoszewskiego h. Sulima. Prawa miejskie uzyskała już w 1822 r. Konstantynów został założony w 1821 r. przez Mikołaja Krzywca – Okołowicza. Prawa miejskie uzyskał podobnie jak Tomaszów w 1830 r. Jednak w obydwu przypadkach powstaniu styczniowym miejscowości te utraciły prawa miejskie, przywrócono ponownie w 1924 r. Tomaszów natomiast był na tyle dobrze prosperującym ośrodkiem, że w tym krytycznym momencie pozostał miastem.
Tomaszów powstał jako osada górniczo – hutnicza na surowym korzeniu (w miejscu najstarszego i obecnego centrum miasta nie było żadnej wcześniejszej osady) dopiero w ostatniej ćwierci XVIII w.
Nazwa Tomaszów pojawia się po raz pierwszy pod rokiem 1788 r. Założycielem osady był ówczesny właściciel dóbr ujezdzkich Tomasz Ostrowski. Przez pierwsze lata miejscowość miała charakter osady górniczo – hutniczej zorientowanej na produkcję żelaza.
Po przejęciu kompleksu dóbr przez syna Tomasza – Antoniego Ostrowskiego w 1805 r. miejscowość nadal funkcjonowała wedle wcześniej ustalonego profilu gospodarczego. Dopiero później, gdy okazało się że produkcja żelaza nie jest tak opłacalna jak początkowo mogło by to się wydawać młody dziedzic postanowił przekształcić górniczo – hutniczą osadę w ośrodek przemysłu włókienniczego. Wkrótce okazało, że zmiana profilu gospodarczego bardzo pomyślnie wpłynęła na rozwój osady i w latach dwudziestych XIX w. Tomaszów stał się prężnie rozwijającym ośrodkiem produkcyjnym.
Należy zaznaczyć, że Tomaszów stosunkowo długo (w porównaniu z intensywnością rozwoju gospodarczego na terenie osiedla) nie posiadał statusu miasta. Warto podkreślić, że w latach 20 – stych XIX w. Tomaszów zaczął nabierać cech charakterystycznych dla dobrze prosperujących miast. A. Ostrowski doprowadził do umieszczenia tu placówki pocztowej z Lubochni, funkcjonowała również szkoła elementarna, w której początkowo naukę pobierały dzieci bez względu na narodowość i wyznanie. Zostały tu również zorganizowane parafie: rzymsko – katolicka i ewangelicka (gminę żydowską utworzono dopiero po nadaniu praw miejskich). Tomaszów miał również układ przestrzenny charakterystyczny dla miast z centralnym placem (najpierw św. Tekli, później św. Józefa) i siecią ulic.
Jakie zatem były przyczyny dla których A. Ostrowski dość zwlekał z decyzją związaną z nadaniem praw miejskich. Tych powodów było kilka. Po pierwsze, należy podkreślić, iż często właściciele ziemscy dążyli do nadania praw miejskich osadom, które stanowiły centra ich włości, a w XIX w. były to osady fabryczne, ze względów prestiżowych. A. Ostrowski nie musiał tego robić, ponieważ posiadał już w swoich dobrach prywatne miasto jakim był Ujazd. Warto podkreślić, że rodzina Ostrowskich gościła w Ujeździe znamienite osobistości jak np. król pruski Fryderyk Wilhelm II. Natomiast podniesienie osady do rangi miast pociągało za sobą sporo konsekwencji. Po pierwsze w przypadku miasta władze państwowe, czy wojewódzkie miały większą możliwość ingerowania w stosunki panujące pomiędzy właścicielem miasta a jego mieszkańcami. Ponadto właściciel osady kreowanej na miasto musiał ponosić poważne wydatki związane z organizacją powstającego ośrodka miejskiego. Były to m. in. wykonanie na własny koszt pomiarów i ustalenie na planie powierzchni przyszłego miasta. Zobowiązanie do wybudowania Ratusza i przeznaczenie placu na wybudowanie tegoż gmachu. Wydzielenie placów pod budowę innych budynków użyteczności publicznej takich jak: kościół, jatki czy szkoła. Ustalenie dochodów przyszłej kasy miejskiej i wiele innych. Postanowienia związane z obowiązkami właścicieli przyszłych miast zawsze były zapisywane w aktach nadania praw miejskich osadom. Tak było też w przypadku Tomaszowa. Oczywiście te wszystkie dodatkowe obciążenia spadały nie tylko na dziedzica, ale i na mieszkańców nowego miasta, stąd więc może wziął się ten brak pośpiechu odnośnie do przekształcenia Tomaszowa w miasto. Warto zaznaczyć, że nadania ośrodkowi praw miejskich wiązało się z też z pewnymi udogodnieniami. Osadnicy stawali się mieszczanami i zaczynało ich chronić prawo miejskie np. przed samowolą właściciela. Z drugiej jednak prawo dawało władzom administracyjnym sprawowanie większej kontroli nad funkcjonowaniem ośrodka miejskiego, również w relacjach właściciel – mieszkańcy.
Mimo tych wszystkich zastrzeżeń A. Ostrowski w 1828 r. podjął działania zmierzające do przekształcenia Tomaszowa w miasto prywatne. Zaważyły tu względy ekonomiczne. W myśl przepisów posiadacze nieruchomości w ośrodkach nie posiadających statutu miasta nie mogli zakładać hipotek, ani ubezpieczać swojej nieruchomości w Towarzystwie Ogniowym. Uniemożliwiało to w konsekwencji zaciągnięcie kredytu hipotecznego z Banku Polskiego.
Cały ten proces przekształcania osady w miasto przebiegał nie bez przeszkód. Zwłaszcza, że prezesem Komisji Województwa Mazowieckiego był Rajmund Rembieliński z którym A. Ostrowski nie zawsze potrafił znaleźć wspólnego języka (dla Rembielińskiego rozwój miast prywatnych stanowił niejako konkurencję dla jego planów i ambicji, jako prezes KWM postanowił rozwijać przemysł w miastach rządowych, ponadto dzieliła ich różnica charakterów). Stało się to powodem, że A. Ostrowski w pewnym momencie przerwał starania zmierzające do przekształcenia Tomaszowa w miasto. W wkrótce jednak powrócił dawnych planów i w dniu 25 maja 1830 r. złożył wniosek do Rządu Królestwa Polskiego wraz z projektem przywileju o przyznanie praw miejskich osadzie fabrycznej Tomaszów (status osady fabrycznej Tomaszów uzyskał w 1824 r.).
Prawa miejskie osadzie Tomaszów nadano dnia 6 lipca 1830. W Muzeum znajduje się odpis wykonany 19 lipca 1830 r. Dla Dyrekcji Dochodów Niestałych. Dokument został spisany ręcznie, składa się z 8 stron (zapis obustronny) z czego ostatnia stronica jest pusta. Warto zaznaczyć, że dokument spisywało dwóch pisarzy gdyż na stronie czwartej wyraźnie widać zmianę charakteru pisma. Na pierwszej stronie znajduje się informacja, na temat organu wydającego dokument, jest nim Rada Administracyjna Królestwa (Polskiego) działająca w imieniu „Mikołaja I Cesarza Wszech Rosyi Króla Polskiego”. Na wstępie podane ogólne informacje dotyczące właściciela osady otrzymującej prawa miejskie i położenia w obrębie ówczesnych jednostek administracyjnych (obwód rawski, powiat brzeziński). Stwierdzono, że miasto będzie nosić dotychczasową nazwę „Tomaszów”, a dla odróżnienia go od innych miast o podobnej nazwie dodano „Mazowiecki”. W dalszej części tekst podzielono na 10 artykułów w których zamieszczono treści związane z poszczególnymi aspektami funkcjonowania miasta.
Art. I – dotyczy powierzchni miasta i jego granic. Art. II opisuje prawa i obowiązki dziedzica oraz mieszkańców miasta. Art. III dotyczy umów zawieranych przez właściciela Tomaszowa i osadników. Wspomniano tu również, iż żaden starozakonny, nie może się osiedlić w mieście bez wyraźnej zgody właściciela. Art. IV dotyczy targów i jarmarków. Dni targowe wyznaczono w poniedziałki i czwartki. Jarmarki raz w miesiącu, przy czym największe miały odbywać się 13 czerwca (na św. Antoniego) oraz 14 września (święto Podwyższenia Krzyża). Artykuły V i VI wyszczególniają dochody Kasy Miejskiej oraz na co mogą być one przeznaczone. Art. VII przyznaje dziedzicowi prawo doboru kandydatów na urząd burmistrza. Art. VIII dotyczy opłat od miar i wag. W Art. IX mowa jest o tym, iż dziedzic przyznał plac na wybudowanie ratusza miejskiego, jatek oraz szkoły elementarnej oraz, że z własnych lasów i kopalń dostarczy surowce na wybudowanie tych obiektów. Deklaracje w sprawie materiałów budowlanych Antoni Ostrowski złożył już w pod koniec grudnia 1829 r. o czym czytamy w dokumentach z 1847 r. dotyczących kosztu oszacowania budowy ratusza i szkoły elementarnej w Tomaszowie. Ostatni Art. X ma charakter podsumowujący.
Stan rzeczy spisany w akcie nadania praw miejskich nie utrzymał się długo, również nie można było wdrożyć szeregu założeń zamieszczonych w tym dokumencie. Przyczyną tego był wybuch powstania listopadowego. W tym zrywie narodowym czynny udział brał sam Antoni Ostrowski oraz jego najstarsi synowie.
Po upadku powstania Ostrowscy musieli wyjechać na emigrację. Ich dobra wraz z Tomaszowem zostały skonfiskowane i wydzierżawiane. Dopiero 21 czerwca 1844 r. Tomaszów wyłączono z ogółu dóbr i uznano je za miasto rządowe. Nadano mu wówczas przywileje jakie przysługiwały miastom fabrycznym.
Gabriela Ziółkowska
