Muzeum w Tomaszowie Maz. powstało w 1927 r. z inicjatywy prof. Tadeusza Seweryna i osób zrzeszonych w Polskim Towarzystwie Krajoznawczym. Początkowo zbiory z zakresu etnografii zgromadzone były w Seminarium Nauczycielskim przy ulicy Św. Antoniego 57 oraz w prywatnych mieszkaniach Tadeusza Seweryna i ks. Kazimierza Olszewskiego – pierwszego kustosza. W roku 1933 kustoszem został Jan Piotr Dekowski. Mimo trudnych warunków, urządzone zostały dwie wystawy: pierwsza w 1935 roku poświęcona malarstwu, druga jubileuszowa w 1937 roku.
We wrześniu 1939 roku lokal Muzeum został zajęty przez wojska niemieckie. Zbiory uległy prawie całkowitemu zniszczeniu. Spośród 1739 eksponatów zostało zaledwie 73, w tym 60 z zakresu etnografii.
W marcu 1945 r. Jan Piotr Dekowski przystąpił do reaktywowania placówki. Początkowo muzealia przechowywano w pomieszczeniach szkolnych przy ul. Św. Tekli 3 ( Barlickiego ), we wrześniu zaś uzyskano lokal przy ul. Św. Antoniego, gdzie ocalałe i nowo zebrane eksponaty rozmieszczono w trzech salach.
W październiku 1947 roku otwarto pierwszą po wojnie stałą wystawę obejmującą sztukę ludową, izbę wiejską, stroje i budownictwo. Od 1950 roku siedzibą Muzeum jest klasycystyczny pałac o charakterze romantycznym wybudowany na początku XIX wieku przez założycieli miasta – rodzinę Ostrowskich. Pałac wymagał gruntownego remontu. W częściowo przygotowanych pomieszczeniach możliwe było otwarcie w 1951 roku wystawy etnograficznej, a w rok później przyrodniczej. W latach 1958 – 1968 trwał remont kapitalny budynku. W 1969 roku udostępnione zostały nowe wystawy stałe , w tym po raz pierwszy historyczna.
W 1974 roku zorganizowano stałą ekspozycję archeologiczną w oparciu o wykopaliska prowadzone w rejonie Zalewu Sulejowskiego.
Od 1990 roku Muzeum jest samorządową placówką kultury o charakterze naukowo – badawczym, wystawienniczym i oświatowym. W Muzeum funkcjonuje pięć działów naukowych:
- etnograficzny
- historyczno – numizmatyczny
- archeologiczny
- sztuki
- przyrodniczy
W tomaszowskim Muzeum zgromadzonych jest blisko 28 tys. eksponatów. Podstawową działalnością Muzeum są badania naukowe, gromadzenie eksponatów, ich opracowywanie i konserwacja . Placówka prowadzi katalog regionu, archiwum klisz, filmów, fotografii oraz materiałów pochodzących z badań terenowych. Działalność wystawiennicza naszego Muzeum to pięć stałych ekspozycji:
- etnograficzna
- archeologiczna
- historyczna
- przyrodnicza
- sztuki
Średniorocznie organizujemy 10 wystaw czasowych na bazie własnych zabytków lub wypożyczonych z innych muzeów oraz kilka wystaw oświatowych i pokonkursowych. Szeroko prowadzona jest także działalność oświatowa.
