Dawne parki przypałacowe, czy dworskie tworzono często ze starego drzewostanu, który dziedzic zastał i kształtował według własnego uznania. Tak też było w przypadku tomaszowskiego ogrodu nad Wolbórką. Właściciel dóbr ujezdzkich Antoni hr. Ostrowski miał szczególne upodobanie do parków i ogrodów krajobrazowych, w stylu angielskim. Bazowały one na zachowaniu elementów naturalnych, np. starych drzew, a także naśladowaniu natury. […] te lasy składające się po większej części z sośniny, brzeziny, jedliny, osiczyny, dębiny i innych drzew, które są do plantacji używane, przy dosadzeniu i dosianiu innych drzewin jeszcze wykwintniejszych, byłyby się w krótkim czasie zamieniły w obszerny, powabny ogród, jak nazywają zwykle – angielski (Wichrowska 2012). Lasy puszczańskie, które nad Wolbórką odkrył Antoni Ostrowski wchodziły w skład Puszczy Pilickiej, która jeszcze na początku XX wieku znajdowała się w środku największego kompleksu leśnego Polski Środkowej (Kurowski, Kiedrzyński, Wypych 2015). Stanowiła łącznik pomiędzy Puszczą Bolimowską, Puszczą Łódzką oraz Puszczą Świętokrzyską. Obecnie mianem Puszczy Pilickiej określa się następujące kompleksy leśne: Bory Lubieńskie, Lasy Kolskie, Dąbrowy Sulejowskie, Lasy Smardzewickie, Lasy Spalskie, Lasy Lubocheńskie i Bory Brudzewickie. Zajmują one łącznie około 52 000 hektarów (Zaremba 1986). W czasie gdy Antoni hrabia Ostrowski budował pałac – dom […] na wzgórzu okrytem wysokopiennymi sosnami, wśród starożytnych dębów, wśród kołyszących się brzóz […] (Ostrowski 1834), nie istniało jeszcze miasteczko Tomaszów. W sąsiedztwie pałacu znajdowała się osada kuźnicza z wielkim piecem, dwoma fryszerkami i kilkoma domami. Do wsi Niebrów czy Brzustówka prowadziły dukty leśne, których przebieg pokrywa się ze współczesnymi drogami. Lasy dla Antoniego hrabiego Ostrowskiego były bardzo ważną częścią jego dóbr. Na początku XIX wieku zajmowały ponad połowę gruntów (52%). Największe ich kompleksy znajdowały się wokół Tomaszowa i Żelechlina. Lasy były niezbędne jako źródło drewna z którego w smolarniach wypalano węgiel drzewny. Z kolei węgiel drzewny był wykorzystywany w wielkim piecu i fryszerkach rozsianych w dobrach Ostrowskich. Już w 1806 roku dziedzic Ostrowski opracował instrukcję, w której pojawiły się zasady racjonalnego korzystania z lasów, m.in. dotyczące wypasu bydła, oznaczania rejonów wyrębu drzew przeznaczonych na potrzeby hutnictwa i budownictwa, wprowadzono zakaz palenia ognia w lesie, czy wypasu bydła na pogorzelisku przez osiem lat. W instrukcji pojawił się także nakaz zachowania w okolicy Tomaszowa pięknych dębów (Kotewicz 1995). Tomaszów odkryty został w zielonej dolinie […]. […] dolina ta przybrana w kilkusetletnie dęby, otoczona wzgórzami lasem zarośnięta[…]. Któż śmiałby tknąć tych , odwiecznych nestorów […] (Kotewicz, Ostrowski 1989). Ci leśni nestorzy to najstarsi świadkowie początków Tomaszowa, jednocześnie relikty dawnej przyrody, żywe dokumenty historii naturalnej naszej, tomaszowskiej ziemi i dawnej Puszczy Pilickiej. Po zaprowadzonym przez Antoniego w latach dwudziestych XIX wieku sadzie – ogrodzie fruktowym i chmielniku nad Wolbórką nie ma już śladu, pozostały dęby, które chronił Ostrowski, które zostawił jako pamiątki przeszłości dla kolejnych pokoleń, które „pamiętają” jeszcze pierwszych włodarzy Tomaszowa.
Z przyrodniczego punktu widzenia parki są miejscem, gdzie znalazły warunki przetrwania gatunki roślin leśnych na obszarach z których lasy zostały usunięte, stawały się izolowanymi placówkami, na których mogła się utrzymywać przy życiu przynajmniej część flory leśnej, pierwotnie panującej na danym obszarze (Olaczek 1972). Rzeczywiście, na terenie Parku Miejskiego Solidarność stwierdzono w wyniku badań terenowych, typowo leśne gatunki roślin, które są charakterystyczne dla starych lasów (Dzwonko 2001). Są to m.in. zawilec gajowy (Anemone nemorosa L.), zawilec żółty (Anemone ranunculoides L.), śledziennica skrętolistna (Chrysosplenium alternifolium L.), kokorycz pełna (Corydalis solida (L.) Clairv.), ziarnopłon wiosenny (Ficaria verna Huds.), złoć żółta (Gagea lutea (L.) Ker Gawl.), bluszcz pospolity (Hedera helix L.), możylinek trójnerwowy (Moehringia trinervia (L.) Clairv.), porzeczka czarna (Ribes nigrum L.), trędownik bulwiasty (Scrophularia nodosa L.), barwinek pospolity (Vinca minor L.). Rośliny te w większości towarzyszom dębom i występują na skarpie oraz u jej podnóża. Miejsca te szczególnie zasługują na ochronę. Stanowią bowiem o przyrodniczej i kulturowej tożsamości miejsca. O pozostałości dawnego, starego lasu oraz o odczuwaniu potrzeby ochrony „starożytnych dębów” przez Antoniego hrabiego Ostrowskiego jako żywych pomników przeszłości.
Magdalena Sepkowska
Bibliografia:
Dzwonko Zbigniew, Loster Stefania, Wskaźnikowe gatunki starych lasów i ich znaczenie dla ochrony przyrody i kartografii roślin, Prace Geograficzne, 178: 119-132, 2001.
Kotewicz Ryszard, Antoni Ostrowski, Krótki rys osad fabrycznych w Królestwie Polskim, Archiwum Państwowe w Piotrkowie Trybunalskim, Wydział Kultury i Sztuki Urzędu Miasta w Tomaszowie Mazowieckim, Piotrków Trybunalski 1989.
Kotewicz Ryszard, Antoni Ostrowski 1782-1845. Ziemianin, przemysłowiec, założyciel Tomaszowa Mazowieckiego, Wydawnictwo Neriton, Warszawa 1995.
Kurowski Józef, Kiedrzyński Marcin, Wypych Piotr, Spalski Park Krajobrazowy, Zespół Parków Krajobrazowych Województwa Łódzkiego, Odział Terenowy Nadpilickich Parków Krajobrazowych, Łódź-Moszczenica 2015.
Olaczek Romuald, Parki wiejskie ostoją rodzimej flory leśnej, Chrońmy Przyrodę Ojczystą, XXVIII, 2: 5-21, 1972.
Ostrowski Antoni, Pomysły o potrzebie reformy towarzyskiej w ogólności, a mianowicie co do Izraelitów w Polszcze przez założyciela Miasta Tomaszowa Mazowieckiego, Gisserni a Pinard, Paryż 1934.
Wichrowska Z. Elżbieta, Twoja śmierć. Początki dziennika intymnego w Polsce na przełomie XVIII i XIX wieku. Antoni Ostrowski, Życie najlepszej żony opisane przez czułego jej małżonka dla kochanych dzieci, Dziennik moich uczuciów czyli elegia serca, Spectrum Press, Warszawa 2012.
Zaremba Ryszard, Puszcze, bory i lasy Polski, PWRiL, Warszawa 1986.
Ilustracje:
Fragment mapy – C3. Special Karte von Südpreussen: mit Allergrösster Erlaubniss aus der Königlichen grossen topographischen Vermessungs – Karte, unter Mitwürkung des Directors Langner, David Gilly, Mapa topograficzna Prus Południowych, 13 arkuszy o wymiarach 62×89 cm. Skala [ca 1: 150000], Wydawca: Simon Schropp u. Comp., Berlin 1802-1803, data dostępu: 15.06.2020, https://bcul.lib.uni.lodz.pl/dlibra/publication/1599/edition/1245.
Wieża pałacowa – jak z dawnej pocztówki – w parkowej oprawie. (fot.MS)
Pomnikowe dęby przymuzealne. (fot. MS)
Dąb szypułkowy o obwodzie 442 cm na skarpie za Muzeum – Pałacem Ostrowskich – najgrubszy. (fot. Ewa Pazurek)
