2 września 2023 r. w Smardzewicach odbył się zjazd rodzinny potomków rodzin Osińskich i Grabczaków. Zorganizowała go przedstawicielka młodszego pokolenia potomków – pani Marta z Osińskich Pawlik (ur. 1975), która od kilku lat bada dzieje swoich przodków, odkrywając nieznane dotąd i zapomniane karty przeszłości – związane z walką o wolną Polskę w okresie II wojny światowej.
Poszukiwania rozpoczęła od tablicy pamiątkowej (fot. 1), wmurowanej w 1967 r. przy ówczesnym Zakładowym Domu Kultury – dziś sala „Malinowa” (ul. Spalska) staraniem Dyrekcji i Samorządu Robotniczego Tomaszowskiej Fabryki Sztucznego Jedwabiu, gdzie umieszczono nazwiska zamordowanych w czasie wojny pracowników tej fabryki. Znalazły się tam m.in. nazwiska: Albin Grabczak, Henryk Grabczak, Wiktor Grabczak, Tadeusz Osiński…
Już przed wojną połączyły się w Tomaszowie rodziny Osińskich i Grabczaków. 27 października 1935 r. Tadeusz Osiński poślubił Jadwigę Grabczak (fot. 2). 19 lutego 1939 r. Henryk Grabczak (fot. 3) – brat Jadwigi poślubił Helenę Osińską (fot. 4) – siostrę Tadeusza.
Na początku okupacji powstało w Tomaszowie kilka organizacji konspiracyjnych. Polski Związek Powstańczy kierowany przez Tadeusza Nizwalda ps. „Okierski” założyli pracownicy miejskiego szpitala. Swoją organizację bojową powołali miejscowi działacze Polskiej Partii Socjalistycznej na czele z Marianem Kotarskim ps. „Sarna”. Na czele Rad Fabrycznych PPS stał Bolesław Osiński z Warszawy. Jego ewentualne związki rodzinne z wymienionymi niżej Osińskimi nie zostały jeszcze ustalone, choć prawdopodobnie był ich krewnym.
Formujące się pod koniec 1939 r. organizacje nawiązały kontakt z Oddziałem Wydzielonym Wojska Polskiego mjr. Henryka Dobrzańskiego „Hubala”. Jednym z pierwszych, który ten kontakt nawiązał, był Adam Bartczak (kolega Władysława, Tadeusza i Mieczysława Osińskich). Mieczysław Osiński (1909-1981) pełnił funkcję łącznika. Władysław (1915-1990) był dowódcą drużyny. W oddziale był też Tadeusz (1911-1943). Ich siostra Helena (1920-2000) włączyła się w akcję niesienia pomocy – dostarczania odzieży, żywności, leków, środków opatrunkowych.
W 1940 r. do Związku Walki Zbrojnej wstąpili: Mieczysław Osiński (ps. „Miecz”), Tadeusz Osiński (ps. „Pogoń”), Helena z Osińskich Grabczak, Jadwiga Osińska. Wiosną tegoż roku Osińscy ukrywali trzynastu młodych mężczyzn – do niedawna członków oddziału mjr. Hubala. W każdej chwili ryzykowali śmiercią lub zesłaniem do obozu koncentracyjnego.
Jako pierwszy z nich aresztowany został Mieczysław Osiński (fot. 5) – podczas masowych aresztowań Polaków dokonanych 12 czerwca 1940 r. przez gestapo, żandarmerię przy udziale miejscowych volksdeutschów. Już wtedy złą sławę w Tomaszowie zyskał Georg Boettig. Syn miejscowego rzeźnika i były piłkarz RKS „Lechia”, w kwietniu 1939 r. zbiegł do Niemiec, a po powrocie we wrześniu tegoż roku dał się poznać jako oprawca wybitnie nienawidzący Polaków, ze szczególną zajadłością ścigający i katujący byłych kolegów.
16 lipca 1940 r. Mieczysław Osiński znalazł się w transporcie do obozu koncentracyjnego Sachsenhausen-Oranienburg. Pozostał tam do wyzwolenia wiosną 1945 r. Powrócił do Tomaszowa i pracy w swojej fabryce (pod kolejnymi nazwami: TFSJ pod zarządem państwowym, PFSJ nr 1, TZWS, ZWS „Wistom”, ZWCh „Chemitex-Wistom”). W 1949 r. odznaczony został Medalem Zwycięstwa i Wolności 1945. Zmarł w 1981 r.
W Tomaszowie pozostała żona Mieczysława – Bronisława Zofia z Kiełbasińskich wraz z dziećmi Tadeuszem (ur. 1934) i Zofią (ur. 1940). Mieszkali przy ul. Dworcowej. W ich mieszkaniu spotykali się członkowie ZWZ, m.in. Emil Kraul („Lecki”), Marian Kotarski („Sarna”), Zdzisław Kiełbasiński („Bystry”/„Dąbal”), por. „Kos”.
10 maja 1941 r. gestapo aresztowało Tadeusza Osińskiego (fot. 6). Po bestialskich przesłuchaniach w więzieniu w Radomiu, 20 listopada 1941 r. skierowany został do obozu koncentracyjnego Auschwitz (fot. 7). W tym piekle na ziemi stał się numerem 23089. Do marca 1942 r. przetrzymywano go w bloku nr 4, potem przeniesiony został do bloku nr 23. Z Auschwitz wysłał dwa listy do rodziny – zgodnie z obozowymi przepisami krótko pytał o rodzinę, przekazywał pozdrowienia i informował, że jest zdrowy. Na nic więcej oprawcy nie pozwalali… Listy musiały być pisane na specjalnych formularzach, wyłącznie w języku niemieckim (fot. 8).
Tadeusz Osiński został zamordowany zastrzykiem z benzyny w serce 9 stycznia 1943 r. w bloku 20 Konzentrationslager Auschwitz (w akcie zgonu jako oficjalną przyczynę wymieniono zapalenie nerek!). Ten sadystyczny sposób zabijania wymyślił lekarz SS Siegfried Schwela. W chwili śmierci Tadeusza już nie żył – zmarł wcześniej na tyfus, którym zaraził się w wyniku działań sabotażowych Związku Organizacji Wojskowej, działającego z inspiracji i pod dowództwem Witolda Pileckiego. Bakterie tyfusu przenoszone były przez specjalnie w tym celu hodowane wszy, które więźniowie przenosili na mundury SS-manów. Przynajmniej niektórych zbrodniarzy w ten sposób dosięgła sprawiedliwość.
Tadeusz pozostawił żonę Jadwigę (1910-1990) i synów Stefana (1937-2011) i Janusza (1939-2017).
Sześć dni po śmierci męża, 15 stycznia 1943 r. Jadwiga Osińska została aresztowana przez gestapo i 22 stycznia wywieziona do Auschwitz (fot. 9). Pełna strachu o pozostawione dzieci (fot. 10), może też z nadzieją na spotkanie męża (o tragicznym losie Tadeusza długo nie wiedziała), oznakowana numerem 30675. Wyrazy tej tęsknoty, lęku a także wdzięczności najbliższym za udzielaną pomoc (paczki żywnościowe) przewijają się w jej listach (fot. 11-12). W Auschwitz więziona była do 10 października 1944 r., następnie przeniesiona do obozu Flossenbürg, gdzie z kolei otrzymała numer 58223. Wyzwolona została przez Amerykanów 4 maja 1945 r. Powrót do kraju nie był łatwy pod względem emocjonalnym – kilkuletnie dzieci początkowo jej nie poznawały. Jeszcze niedawno te wojenne sieroty były podrzucane do tych rodzin, u których w danej chwili było bezpiecznie…
Kolejną ofiarą gestapo okazała się Helena „Lena” z Osińskich Grabczak. Od kwietnia 1940 r. była kolporterką ZWZ pod dowództwem swego brata Tadeusza. Przenosiła tajną prasę („Biuletyn Informacyjny” – najważniejsze pismo polskiego podziemia, wydawane od 5 listopada 1939 r. do 19 stycznia 1945 r., „Iskierka” – konspiracyjna gazetka wydawana w Tomaszowie, choć dla zmylenia Niemców jako miejsce wydania podawano Radom). Broń przewoziła w wózeczku dziecięcym – pod głową półrocznego syna Edwarda (1940-2015). Została zatrzymana w czerwcu 1941 r. podczas przekraczania granicy między Generalnym Gubernatorstwem a ziemiami wcielonymi do III Rzeszy (w okolicach Brzezin). Ją także spotkały gestapowskie tortury – w więzieniu w Łodzi przy ul. Sterlinga (fot. 13).
W październiku 1941 r. przewieziono ją do więzienia w Piotrkowie (fot. 14). Wykończona przesłuchaniami, słaba i obolała zachorowała na tyfus. W lutym 1942 r. przeniesiona została wraz z innymi chorymi więźniarkami do Szpitala Miejskiego św. Trójcy (fot. 15). Tam przynajmniej na krótko mogła czuć się względnie bezpieczna, gdyż Niemcy panicznie bali się chorób zakaźnych. Walczyła o życie. Jednak w przypadku poprawy stanu zdrowia mogła z powrotem dostać się w ręce oprawców. Trzeba było szybko działać. Partyzanci ZWZ przyszli z pomocą. Brawurową akcję odbicia Heleny ze szpitala prowadził jej brat Władysław Osiński wraz z Jankiem Gałczyńskim (szwagrem Heleny), Tadeuszem Ojrzyńskim i innymi kolegami z ZWZ.
Nocą, zawinięta w koce, półprzytomna i ubrana tylko w bieliznę Helena została wykradziona ze szpitala – dosłownie spuszczona przez okno. Akcja się udała. Umieszczona w zakonspirowanym mieszkaniu, Helena dochodziła do siebie. Musiała się jednak ukrywać, nie mogła wrócić do rodziny. Używała fałszywego nazwiska Halina Borek. Przebywała w Warszawie, Ujeździe, w końcu wróciła do ojca na Kaczkę. Tam (w komórce przy ul. Daszyńskiego 53) urodziła drugie dziecko – córkę Grażynkę (1943-2012). Odtąd ukrywały się razem, często w ciemnościach, co odbiło się na zdrowiu dziewczynki, która miała dużą wadę wzroku…
Gestapo poszukiwało także Władysława Osińskiego (fot. 16), uczestnika wojny obronnej 1939 r. i hubalczyka, później żołnierza ZWZ. Podczas jednej z rewizji zatrzymany został jego ojciec – senior rodu (Władysław Osiński, 1881-1955). Nosił to samo imię i zgłosił się natychmiast, wiedząc kogo tak naprawdę Niemcy poszukują. Nieporozumienie szybko się wyjaśniło, ale wszyscy przeżyli. Dopiero na początku 1942 r. tomaszowskie gestapo aresztowało go w Wolborzu (wraz z kolegami Kulawiakiem i Pieniążkiem). Po dwutygodniowym śledztwie został wywieziony do obozu koncentracyjnego Gross-Rosen (dziś Rogoźnica na Dolnym Śląsku), w którym przebywał od 20 marca 1942 r. (fot. 17). Oznaczony został numerem 1777. Pracował w komandach budowlanych (m.in. budowa krematorium i rurociągu) i ogrodnictwie. W wyniku pobicia przez kapo miał złamaną rękę. Po ewakuacji KL Gross-Rosen znalazł się kolejno w obozach Flossenbürg i Dachau. Po wyzwoleniu przez aliantów wstąpił do 1 Dywizji Pancernej Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie (dowodzonej przez gen. Stanisława Maczka). Do kraju powrócił w 1946 r. Ożenił się z Krystyną Chwalińską (1928-2009), z którą miał synów Andrzeja (ur. 1948) i Witolda (ur. 1949). Zmarł w 1990 r. w Jeleniej Górze.
7 maja 1944 r. Niemcy obstawili dom rodziny Grabczaków, nie znaleźli jednak ukrywającej się Heleny. Aby chronić żonę i córkę, na dźwięk swego nazwiska zgłosił się Henryk Grabczak (1912-1944). Do aresztu w Tomaszowie (na Zapiecku lub przy ul. św. Antoniego 20) zabrano też jego braci – Wiktora (1905-1944) i Albina (1909-1944; fot. 18). 19 maja 1944 r. zostali wysłani transportem do KL Gross-Rosen. 18 czerwca Henryk wysłał jedyny list do rodziny (fot. 19). 29 czerwca 1944 r. trzej bracia Grabczakowie zostali rozstrzelani w grupie kilkudziesięciu więźniów. O ich śmierci władze okupacyjne specjalnymi plakatami zawiadomiły mieszkańców Tomaszowa. W ten sposób próbowano zastraszać Polaków i zniechęcać do wszelkich działań konspiracyjnych. Niemcy już przegrywały na kolejnych frontach. Po zamordowanych pozostały wdowy – Serafina (żona Albina) i Natalia (żona Wiktora).
Po śmierci męża Helena została ulokowana przez żołnierzy Armii Krajowej w rejonie Końskich, gdzie przebywała w oddziale Antoniego Hedy „Szarego”. Dzielna kobieta przeżyła wojnę, w 1950 r. wyszła ponownie za Zdzisława Wejmana (1918-1970). Pracowała w „Wistomie”, należała do ZBOWiD. Odznaczona Medalem Zwycięstwa i Wolności oraz Krzyżem Armii Krajowej (fot. 20). Zmarła w 2000 r. (fot. 21).
Tragiczne przeżycia wojenne były także udziałem innych kobiet z rodziny Osińskich.
Maria z Osińskich Wejman (ur. 1912) w czasie działań wojennych straciła dziesięcioletniego syna Wojtka, rozerwanego granatem na ulicy Krętej…
Stanisława z Osińskich Gałczyńska (1923-1994; fot. 22), żona żołnierza ZWZ i partyzanta 25 pułku piechoty AK (fot. 23) Jana Gałczyńskiego (1920-1997), ciężko rannego podczas akcji w Piotrkowie w lutym 1944 roku…
O zebraniu rodziny i jej historii marzył Janusz Osiński (fot. 24), syn zamordowanego w Auschwitz Tadeusza. Nie zdążył. Testament ojca przejęła córka Marta, która dziś pracowicie odtwarza tragiczne i bohaterskie dzieje przodków. Z dokumentów rozproszonych po różnych instytucjach – Międzynarodowe Centrum Badań Prześladowań Nazistowskich w Bad Arolsen, Państwowe Muzeum Auschwitz-Birkenau w Oświęcimiu, a także Muzeum w Tomaszowie Mazowieckim im. Antoniego hr. Ostrowskiego wyłania się obraz wiernej Ojczyźnie robotniczej rodziny z Tomaszowa, nie wahającej się przez najwyższym poświęceniem.
dr Daniel Warzocha
kustosz działu historyczno-numizmatycznego
Muzeum w Tomaszowie Mazowieckim im. Antoniego hr. Ostrowskiego
Ilustracje:
Fot 1. Tablica pamiątkowa przy ul. Spalskiej.
Fot. 2. Jadwiga i Tadeusz Osińscy – fotografia ślubna.
Fot. 3. Henryk Grabczak.
Fot. 4. Helena Osińska.
Fot. 5. Mieczysław Osiński.
Fot. 6. Tadeusz Osiński w czasie służby w Wojsku Polskim.
Fot. 7. Tadeusz Osiński w Konzentrationslager Auschwitz.
Fot. 8. Kartka pocztowa wysłana przez Tadeusza Osińskiego z KL Auschwitz.
Fot. 9. Jadwiga Osińska w KL Auschwitz.
Fot. 10. Wojenne sieroty – Stefan i Janusz Osińscy.
Fot. 11-12. Jeden z listów Jadwigi Osińskiej z KL Auschwitz.
Fot. 13. Budynek dawnego więzienia (hitlerowskiego i stalinowskiego) przy ul. Sterlinga 16 w Łodzi.
Fot. 14. Więzienie w Piotrkowie (zdjęcie przedwojenne – zbiory Narodowego Archiwum Cyfrowego).
Fot. 15. Szpital św. Trójcy w Piotrkowie (zdjęcie przedwojenne – zbiory Narodowego Archiwum Cyfrowego).
Fot. 16. Władysław Osiński.
Fot. 17. Poświęcony Władysławowi Osińskiemu fragment ekspozycji w Muzeum Gross-Rosen w Rogoźnicy.
Fot. 18. Albin Grabczak.
Fot. 19. List Henryka Grabczaka z KL Gross-Rosen (z tłumaczeniem).
Fot. 20. Krzyż Armii Krajowej Heleny Wejman.
Fot. 21. Helena Wejman w późniejszym wieku.
Fot. 22. Stanisława Gałczyńska.
Fot. 23. Odznaka 22 Pułku Piechoty AK.
Fot. 24. Janusz Osiński
Fot. 25. Marta Pawlik (z prawej) z siostrą Dorotą Dębiec przed Blokiem 4 KL Auschwitz.
Fot. 26. Zjazd rodzinny w Smardzewicach (2 września 2023 r.).
