Etnolog, malarz, muzeolog, badacz sztuki ludowej – tyle w skrócie można powiedzieć o Tadeuszu Sewerynie. No i jeszcze twórca kilku muzeów, w tym tego w Tomaszowie Mazowieckim. Ale czy na pewno to jest wszystko? Okazuje się, że nie. Jego życiorys był tak ciekawy, że mógłby stanowić gotowy scenariusz na wojenno – przygodowy film.
Moglibyśmy zacząć, że urodził się, mieszkał, uczył, studiował. Ale zacznijmy od momentu, w którym został członkiem Związku Strzeleckiego. Tak jak inni marzył o powrocie ukochanej Polski na mapę Europy. W momencie wybuchu I wojny światowej wstąpił do tworzących się Legionów Polskich. Zanim został zwolniony ze służby ze względów zdrowotnych odbył część kampanii jako szeregowiec I Brygady. Następnie w 1916 pracował w Archiwum Legionów. Przyszedł „kryzys przysięgowy” i utworzenie Polnische Wermacht. Tadeusz Seweryn, tak jak wielu innych, odmówił złożenia przysięgi i zdezerterował z tworzonych oddziałów. Wtedy po raz pierwszy został aresztowany, przez austriacką żandarmerię. Osadzono go w obozie jeńców legionowych w Witkowicach koło Krakowa. Wkrótce wcielony został do oddziałów saperskich i wysłany na front włoski. Jednak nasz bohater postanowił się nie poddawać. Podjął, udaną zresztą, próbę ucieczki i przedostał się do Królestwa Polskiego. Osiadł w Janowie Lubelskim, gdzie pod przybranym nazwiskiem Maksymiliana Kuleszy uczył w miejscowym gimnazjum im. Jana Zamoyskiego. Kiedy przyszło wyzwolenie Polski spod jarzma zaborców odezwała się w nim żołnierska krew. Zorganizował i brał udział w rozbrajaniu żołnierzy austriackich stacjonujących w mieście. Zanim wziął udział w wojnie 1920 roku zdążył założyć w Janowie Lubelskim muzeum regionalne. A potem znów włączył się w walki o granice Polski. Stanąwszy na czele dwóch szwadronów sformowanych ze swoich uczniów wstąpił do partyzanckiego dywizjonu podjazdowego majora Feliksa Jaworskiego, który walczył w Lubelskiem i na Podlasiu.
A potem było dwadzieścia lat pracy naukowej i rozwijania swoich pasji.
I przyszedł rok 1939, a wraz z nim następny epizod wojenny w życiu tego niezwykłego człowieka. Jeszcze w sierpniu zmobilizowany został w szeregi Wojska Polskiego. Wraz z nim dotarł aż do Lwowa, w którym pozostał do października 1939 roku. Po powrocie do Krakowa od razu zaangażował się w działalność konspiracyjną. Wstąpił do siatki sabotażowo – dywersyjnej „Orzeł Biały”, gdzie został zaprzysiężony pod pseudonimem „Socha”. W 1940 siatka wcielona została w struktury Związku Walki Zbrojnej. Seweryn wszedł także do podziemnego ruchu ludowego. Stronnictwo Ludowe przyjęło w tamtym czasie kryptonim „Roch”, co oznaczało „Ruch Oporu Chłopskiego”. „Socha” należał w nim do Okręgowej Komisji Oświatowej.
W lutym 1941 r. nastąpiła wsypa, w wyniku której Seweryn został zdekonspirowany. Do jego zatrzymania jednak nie doszło. W momencie, gdy gestapowcy chcieli go aresztować on sam po prostu uciekł na ich oczach z mieszkania. Od tego momentu prowadził konspiracyjny tryb życia. Ukrywał się pod fałszywymi nazwiskami, używał pseudonimów („Białowąs”, „Boryna”), niejednokrotnie zmieniał adresy.
Najczęściej używał dokumentów na nazwisko Stanisław Kozłowski, rzekomy magazynier firmy „Spectrum” w Krakowie.
Kennkarta Tadeusza Seweryna z czasów okupacji wystawiona na nazwisko Stanisław Kozłowski
Udało mu się zabezpieczyć własne rękopisy i materiały naukowe, które ukrył w magazynach Spółdzielni Nauczycielskiej „Szkolnica” w Krakowie.
Nawet w momentach największego zagrożenia współpracował z kierownictwem „Rocha” oraz Komendą Okręgu VI Batalionów Chłopskich. Kiedy w II połowie 1941 r., ludowcy utworzyli „Biuro Dokumentów” służące legalizacji osób działających w podziemiu, Seweryn poprowadził je wspólnie z Janem Mazurkiem ps. „Wojnar”. W końcu 1941 roku za swoje zaangażowanie został wysunięty przez władze „Rocha” na stanowisko kierownika Okręgowego Kierownictwa Walki Cywilnej (KWC). Tworzyło ono sieć komórek tej organizacji w Krakowie i Okręgu Krakowskim z ramienia Delegatury Rządu RP na Kraj. Wkrótce zarządzeniem Pełnomocnika Rządu na Kraj z 18 czerwca 1943 r. KWC przekształcone zostało w Okręgowe Kierownictwo Oporu Społecznego. Tadeusz Seweryn został jego kierownikiem. Należy dodać, że jednocześnie powstało Okręgowe Kierownictwo Walki Podziemnej skupiające władze pionu cywilnego (Delegatury) oraz wojskowego (AK).
W okręgu krakowskim Tadeusz Seweryn kierował walką cywilną prowadzoną przez organizacje społeczne i stronnictwa polityczne. Z polecenia Okręgowego Delegata Rządu RP na Kraj Jana Jakóbca, tworzył Cywilne Sądy Specjalne, Komisje Sądowe oraz placówki Ekspozytury Sądowej. Objął także stanowisko prokuratora CSS, które pełnił do końca okupacji. Kierował akcjami sabotażu gospodarczego oraz propagandowymi. Był autorem wielu odezw i ulotek. W lipcu 1941 r. z inicjatywy Seweryna drukarnia Uniwersytetu Jagiellońskiego wydała niemiecką ulotkę adresowaną do żołnierzy Wermahtu, wzywająca do dezercji w czasie kampanii na froncie wschodnim. Był oprócz tego redaktorem strony ogłoszeniowej fałszywego „Gońca Krakowskiego” piętnującej działalność okupantów niemieckich w Polsce, a także współredaktorem „Kuriera Powszechnego”, organu Okręgowej Delegatury na Kraj, w którym piastował stanowisko dyrektora. Walcząc z okupantem występował jako kierownik wywiadu, członek Komisji Badania Zbrodni Niemieckich, jako kotroler prasy podziemnej i tajnych organizacji społecznych oraz dysponent funduszy dla wszystkich agend Okręgowej Delegatury, w tym dla oddziałów zbrojnych. Potrafił nawet skonstruować radiostację za pomocą której łączył się z rządem polskim w Londynie. Jakby tego było mało współpracował z konspiracyjnymi władzami UJ i Tajnym Okręgowym Biurem Szkolnym w Krakowie. W strukturach Polskiego Państwa Podziemnego Tadeusz Seweryn był jedną z najważniejszych osób.
Na początku 1943 r. rozpoczęła się jego działalność związana z pomocą ludności żydowskiej. Poproszono go bowiem o zorganizowanie w Krakowie lokalnego oddziału Rady Pomocy Żydom „Żegota”. Została powołana już w marcu a na jej czele stanął Stanisław Dobrowolski, zaś Seweryn pełnił funkcję delegata cywilnych struktur konspiracyjnych. Tadeusz Seweryn należał do najofiarniejszych działaczy krakowskiej „Żegoty”. Był szczególnie uwrażliwiony na sytuację osób ukrywających się po tzw. Aryjskiej stronie.
Szczególny nacisk kładł na walkę z donosicielstwem i szantażami. Z jego polecenia instruowano członków konspiracji na poczcie, aby przechwytywali listy kierowane do policyjnych władz niemieckich. To z jego polecenia zaczęto wykonywać pierwsze wyroki śmierci na osobach kolaborujących z Niemcami. W 1943 r. ukazała się specjalna broszura nosząca tytuł „Nakazy Kierownictwa Walki Podziemnej”, w której opublikowano zapisy o karze śmierci dla osób denuncjujących lub biorących udział w mordowaniu obywateli polskich i żydowskich. Seweryn był współautorem tego dokumentu. Oprócz zwalczania konfidentów do zakresu jego obowiązków należało dostarczanie potrzebującym dokumentów i zasiłków pieniężnych, przerzut zagrożonych na Węgry, pomoc w przekazywaniu drogą radiową komunikatów za granicę o prześladowaniach Żydów.
W końcu nadszedł rok 1945 i upragniony moment wyzwolenia spod okupacji hitlerowskiej. 18 stycznia Tadeusz Seweryn rozwiązał agendy KOS i CSS, Komisje Sądzące oraz egzekutywę wyroków. Mimo podjętych przez niego działań 17 kwietnia aresztowany został przez NKWD w lokalu Delegatury przy ul. Matejki 10. Przez blisko trzy miesiące więziono go w piwnicach Wojewódzkiego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego przy ul. Inwalidów w Krakowie. Po upływie tego czasu został zwolniony bez sądu. Ostatnim aktem kończącym ten rozdział życia Tadeusza Seweryna był udział w akcji ujawniania oddziałów AK, wchodzących w ich skład BCh oraz struktur podziemnych podległych Delegaturze Rządu RP na Kraj. Po zakończeniu wszelkich działań Tadeusz Seweryn wrócił do pracy zawodowej i naukowej, której poświęcił się aż do śmierci w 1975 r.
Jego zasługi nie zostały jednak zapomniane. W 1982 roku Instytut Yad Vashem nadał mu tytuł Sprawiedliwy Wśród Narodów Świata.
sprawiedliwi.org.pl
Historia pomocy – Tadeusz Seweryn.
krakowianie1939-56.mhk.pl
Archiwum ofiar terroru nazistowskiego i komunistycznego w Krakowie 1939.
www.radiokrakow.pl
Żegota – dzieje krakowskiej filii Rady Pomocy Żydom – Koło kultury – Dokument historyczny – Audycje – Radio Kraków.
www.ipsb.nina.gov.pl
Tadeusz Seweryn.
www.ogrodywspomnien.pl
mjr AK prof. dr doc. hab. Tadeusz Seweryn
