Zajęcie terytorium Polski przez III Rzeszę Niemiecką oznaczało śmiertelne zagrożenie dla ludności żydowskiej, stanowiącej w chwili wybuchu II wojny światowej ok. 10% ludności kraju. Obłędna ideologia rasistowska głoszona przez partię hitlerowską odmawiała wręcz Żydom człowieczeństwa, a oparta na niej polityka władz niemieckich zakładała fizyczne wyniszczenie narodu żydowskiego. Szczególnie drastyczne formy tych działań nastąpiły w czasie wojny, gdy za szykanami i dyskryminacją (obecnymi już przed wojną w Niemczech) poszła izolacja ludności żydowskiej, a następnie dokonane na niej zbrodnie ludobójstwa. To tragiczne doświadczenie stało się udziałem w pierwszym rzędzie Żydów mieszkających w Polsce – kraju najwcześniej zaatakowanym i okupowanym. W latach 1939-1941 polskich Żydów zamknięto w gettach. Te zamknięte dzielnice coraz bardziej zagęszczano, przesiedlając do nich Żydów z pobliskich miejscowości (a nawet – jak w przypadku getta łódzkiego – z Niemiec czy Austrii). Pogarszało to w zastraszającym tempie warunki sanitarne, co sprzyjało epidemiom chorób zakaźnych dziesiątkujących mieszkańców, nękanych ponadto głodem, poddanych terrorowi i wykorzystywanych do niewolniczej pracy. Jednocześnie od października 1941 r. na mocy rozporządzenia generalnego gubernatora Hansa Franka o ograniczeniach pobytu w Generalnym Gubernatorstwie zarówno Żydom bez zezwolenia opuszczającym getto, jak i wszystkim osobom udzielającym im pomocy, schronienia czy sprzedającym żywność groziła kara śmierci. W 1942 r. rozpoczęły się masowe wywózki Żydów do obozów zagłady – z Polski centralnej głównie do Treblinki (przy czym wielu Żydów zostało zamordowanych na miejscu). W latach 1943-1944 istniejące jeszcze getta były w praktyce zredukowane do niewielkich rozmiarów zaplecza dla obozów pracy. Pod koniec wojny pozostali w nich Żydzi zostali wywiezieni do obozów koncentracyjnych na terenie Niemiec.
Wielu Polaków udzielało pomocy prześladowanym Żydom, pomimo drakońskich kar grożących za tę pomoc. Działania instytucjonalne podjęło Polskie Państwo Podziemne. W Biurze Informacji i Propagandy Komendy Głównej Związku Walki Zbrojnej – Armii Krajowej działał Referat Żydowski, od 1941 r. zbierający informacje o losie polskich Żydów. 27 września 1942 r. z inicjatywy pisarki Zofii Kossak-Szczuckiej i bojowniczki niepodległościowej jeszcze z czasów walki z caratem Wandy Krahelskiej-Filipowiczowej działacze Frontu Odrodzenia Polski, Polskiej Organizacji Demokratycznej, Związku Syndykalistów Polskich i Polskiej Partii Socjalistycznej – Wolność, Równość, Niepodległość utworzyli Tymczasowy Komitet Pomocy Żydom im. Konrada Żegoty (postać fikcyjna – połączenie imion bohaterów III części „Dziadów” Adama Mickiewicza), przekształcony 4 grudnia 1942 r. w Radę Pomocy Żydom przy Delegaturze Rządu RP na Kraj (także znany pod kryptonimem „Żegota”). Rada działała głównie w Warszawie, Krakowie, Lwowie, Lublinie i Zamościu. Była finansowana głównie ze środków Delegatury. Latem 1944 r. z jej pomocy finansowej korzystało 4 tys. osób. Rada wydała w sumie ok. 50 tys. fałszywych dokumentów. Dzięki jej pośrednictwu uratowało się 2,5 tys. żydowskich dzieci. Przy tworzeniu fałszywych metryk nieocenioną pomocą służyli księża katoliccy (do końca 1945 r. parafie pełniły jednocześnie funkcje urzędów stanu cywilnego), których co najmniej 600 zaangażowanych było pomoc Żydom (ponadto Żydów ukrywano w wielu klasztorach oraz zakonnych sierocińcach). Armia Krajowa karała śmiercią tzw. szmalcowników – szantażujących Żydów z chęci zysku i wydających ich w ręce Niemców.
Polacy próbowali zwrócić uwagę światowej opinii publicznej na tragedię narodu żydowskiego. Pierwsze sprawozdania o ludobójstwie w Auschwitz opracował rotmistrz Witold Pilecki. Jesienią 1942 roku Jan Karski udał się do Wielkiej Brytanii z misją, której celem było poinformowanie polskiego rządu w Londynie oraz społeczności międzynarodowej o eksterminacji Żydów. Choć spotkał się z prezydentem USA Franklinem Delano Rooseveltem i wieloma innymi wpływowymi osobistościami, nigdzie nie znalazł zainteresowania tragedią Holokaustu. Wiele osób, z którymi rozmawiał, nie wierzyło w jego relacje i uznawało je za propagandę polskiego rządu w Londynie.
W pomoc Żydom angażowały się tysiące Polaków. Ustalenie ich pełnej listy nigdy nie będzie możliwe. Według różnych ustaleń mogło to być nawet ponad 100 tys. osób. Nie wiadomo też, ilu zginęło za pomoc Żydom – na pewno co najmniej kilka tysięcy. Polacy stanowią największą grupę narodowościową wśród Sprawiedliwych wśród Narodów Świata. Tytuł ten (przyznawany przez Państwo Izrael od 1963 r.) przysługuje osobom nieżydowskiego pochodzenia, które podczas II wojny światowej bezinteresownie, narażając życie, wolność lub stanowisko udzielały pomocy Żydom prześladowanym przez hitlerowskie Niemcy. Dotychczas (według stanu na dzień 1 stycznia 2019 r.) tytuł Sprawiedliwego wśród Narodów Świata otrzymały 27 362 osoby z 51 krajów, w tym 6 992 Polaków. O nadaniu tytułu decyduje komisja składająca się z historyków i świadków historii, powołana przez Instytut Pamięci Męczenników i Bohaterów Holokaustu Yad Vashem w Jerozolimie. Uhonorowana osoba otrzymuje dyplom oraz medal, na którym widnieje cytat z Talmudu Babilońskiego: „Kto ratuje jedno życie, ratuje cały świat”. Kluczowym dokumentem do podjęcia decyzji o przyznaniu tytułu jest relacja osoby, która otrzymała pomoc. Sprawiedliwymi nie mogą być osoby, które pomagały z chęci zysku.
Zarówno wśród ratujących, jak i ratowanych podczas II wojny światowej byli mieszkańcy Tomaszowa Mazowieckiego; czasami ich wojenne losy tylko przejściowo łączyły się z Tomaszowem.
Karolina Juszczykowska urodziła się w Budkowie (dziś gmina Wola Krzysztoporska w powiecie piotrkowskim) 1 lipca 1898 r. Jak wiele dziewcząt urodzonych na wsi pod zaborem rosyjskim, nigdy nie chodziła do szkoły. Do 13 roku życia mieszkała z rodzicami, następnie wyjechała do Meklemburgii (północne Niemcy), gdzie przez pięć lat pracowała u rolnika. Później wróciła do Budkowa, gdzie mieszkała z siostrą, pomagając jej w pracach na roli. W 1934 r. przeniosła się do Tomaszowa. Wykonywała różne prace, m.in. przy budowie drogi, jako praczka, pokojówka, a w czasie wojny także w kuchni Organizacji Todt, realizującej duże projekty inżynieryjno-zbrojeniowe. Miała nieślubną córkę Bronisławę (ur. 1924). 23 lipca 1944 r. niemiecka żandarmeria wtargnęła do domu Juszczykowskiej w Tomaszowie i znalazła dwóch ukrywających się w jej piwnicy Żydów. Zostali rozstrzelani na miejscu, a Karolinę aresztowano. Na przesłuchaniu zeznawała, że sześć tygodni wcześniej spotkała na ulicy dwóch młodych mężczyzn, którzy poprosili ją o schronienie i obiecali zapłacić 300 zł tygodniowo za nich oboje. Nie znamy nazwisk Żydów, których próbowała uratować – przesłuchującym podała, że nosili imiona Jan i Paweł i pochodzili z Tomaszowa. Prawdopodobnie zostali wywiezieni w 1943 r. na roboty przymusowe do Radomia, a później zbiegli i wrócili do rodzinnego miasta. Juszczykowska zabrała ich do swojego domu, który zamykała, kiedy szła do pracy. Prawdopodobnie w obliczu oskarżenia grożącego karą śmierci próbowała motywować swoje postępowanie względami ekonomicznymi, choć latem 1944 r. 300 zł miało niewielką wartość. 10 sierpnia 1944 r. Juszczykowska została przewieziona do więzienia w Piotrkowie Trybunalskim. 23 sierpnia sąd specjalny w Piotrkowie skazał ją na śmierć, a generalny gubernator Hans Frank odmówił prawa łaski. 2 września 1944 r. przeniesiono ją do obozu Rodgau-Dieburg, a następnie do więzienia Frankfurt-Preungesheim, gdzie została ścięta na gilotynie 9 stycznia 1945 r. 17 maja 2011 roku Instytut Yad Vashem przyznał Karolinie Juszczykowskiej tytuł Sprawiedliwej wśród Narodów Świata.
Julianna Bartoszkiewicz urodziła się 27 maja 1909 r. Przed wojną mieszkała w wielkopolskim Lesznie. Jej mąż Bronisław był właścicielem fabryki mebli. Jako żołnierz Wojska Polskiego wziął udział w kampanii wrześniowej. Wkrótce po powrocie do domu został aresztowany przez Niemców i rozstrzelany 21 października 1939 r. na placu Kościuszki w Lesznie w grupie dwudziestu zakładników. Wkrótce Julianna Bartoszkiewicz z trójką dzieci (Stanisław miał 10 lat, Jerzy – 9, Krystyna – 4) została wysiedlona z Leszna (włączonego do Rzeszy) do Tomaszowa Mazowieckiego (znajdującego się w tzw. Generalnym Gubernatorstwie). Tam poznała żydowską rodzinę Średnich, mieszkającą przed wojną w Bydgoszczy. Mieli oni córkę Esterę, która w 1938 r. zdała maturę i przed wojną zaliczyła rok studiów handlowych na Uniwersytecie Warszawskim. Siostra pani Średniej – o nazwisku Lipszyc – mieszkała z mężem i synkiem w Tomaszowie przy ul. Warszawskiej, gdzie rodzina prowadziła sklep z narzędziami i okuciami. W Tomaszowie Julianna Bartoszkiewicz, znająca bardzo dobrze język niemiecki, została zatrudniona w magistracie. Tymczasem w 1942 r. Estera Średnia wyszła za Abe Waldmana. W listopadzie 1942 r. jej rodzice zostali wywiezieni do Treblinki. Waldmanowie pozostali w tzw. „małym getcie”. W lutym 1943 r., kiedy Niemcy prowadzili grupę żydowskich kobiet do łaźni, Estera odłączyła się i ukryła w suterenie Bartoszkiewiczów. Wkrótce dołączył do niej mąż. Julianna załatwiła im fałszywe dokumenty; odtąd oficjalnie Estera stała się Haliną Majewską, Abe – Stanisławem Wiśniewskim. Jednak praca w otoczeniu niemieckim była dla Julianny coraz mniej bezpieczna, więc dzięki pomocy rodziny wyprowadziła się z dziećmi do Warszawy. Niedługo później dotarli tam Waldmanowie. Odtąd aż do Powstania Warszawskiego w dwupokojowym mieszkaniu przy ul. Twardej 6 na II piętrze przebywało sześć osób. Chwile grozy przeżyli, gdy do kamienicy wkroczyli esesmani i rozpoczęli rewizję od parteru. Waldmanowie chcieli wyskoczyć oknem, by zginąć samemu i nie narażać Bartoszkiewiczów na śmierć. Na szczęście okazało się, że Niemcy szukali bimbrowni – po zarekwirowaniu urządzeń do produkcji alkoholu odjechali, nie interesując się pozostałymi mieszkańcami. Cała szóstka przeżyła Powstanie, choć najmłodsza Krystyna Bartoszkiewicz została ciężko ranna. Udało im się odłączyć podczas marszu do obozu w Pruszkowie i doczekać końca wojny u rodziny w pobliskich Tworkach. Po wojnie Bartoszkiewiczowie wrócili do rodzinnego Leszna, a Waldmanowie zamieszkali w Łodzi, a następnie wyjechali do Kanady. Niestety, po ich przeniesieniu się do Nowego Jorku kontakt się urwał (nie zapominajmy też, że w czasach stalinowskich korespondowanie z Zachodem mogło przyciągnąć uwagę organów bezpieczeństwa). Dopiero w 1997 r. Esther Waldman (mąż Abe-Stanisław wcześniej zmarł) ustaliła przez Czerwony Krzyż adres swej wybawczyni (która zmarła 11 sierpnia 1995 r.) i wystąpiła do Instytutu Yad Vashem o przyznanie Juliannie tytułu Sprawiedliwej wśród Narodów Świata. 11 stycznia 2007 r. dyplom i medal odebrała córka Julianny – Krystyna Bartoszkiewicz w siedzibie Gminy Żydowskiej w Poznaniu, z rąk attaché kulturalnego Ambasady Izraela Yaakova Finkelsteina.
Anna Krupa-Roszkowska (ur. 26 lipca 1909 r.) i jej syn Paweł (ur. 20 maja 1927 r.) pochodzili z Pionek (dziś województwo mazowieckie, powiat radomski). Zagrożeni wyrokiem śmierci za nielegalny handel mięsem uciekli do podradomskiej wsi Jedlnia-Letnisko. Zamieszkali w gospodarstwie Aleksandra Błasiaka. W 1941 r. Błasiak przyprowadził do nich Józefa Kona (ur. 24 stycznia 1900 r.), prosząc o udzielenie mu schronienia. Wkrótce Anna pojechała do Tomaszowa Mazowieckiego po rodzinę ukrywanego: żonę Janinę z domu Styś (ur. 29 października 1907 r.) oraz córki Krystynę (ur. 1932) i Marię (ur. 2 lutego 1936 r.). Konowie byli zamożni, przez całą wojnę płacili na swoje utrzymanie. Janina Kon nie była Żydówką, sam Kon przed wojną przeszedł na katolicyzm, ale dla Niemców nie miało to znaczenia. Dwa i pół roku spędził w maleńkim schowku na poddaszu. Żona z córkami mieszkały na parterze domu, oficjalnie. Konowie przeżyli wojnę. Józef prowadził duży sklep spożywczy, często reklamując się w lokalnej prasie (ciekawostką jest, że przez pewien czas pełnił funkcję milicyjnych „konsumów”). Wstąpił nawet do Polskiej Partii Robotniczej, ale w 1948 r. został z niej usunięty, zaliczony do „elementów klasowo obcych”, wstępujących do partii dla uzyskania korzyści materialnych. Później sklep prowadziła córka Maria, a Krystyna pracowała na Uniwersytecie Opolskim. 6 grudnia 2004 r. Instytut Yad Vashem przyznał Annie i Pawłowi Roszkowskim tytuł Sprawiedliwych wśród Narodów Świata. Anna otrzymała go pośmiertnie (zmarła 10 stycznia 1999 r.). Paweł Roszkowski zmarł 24 maja 2009 r.
Elżbieta Pruska z domu Salwińska (1922-2006) i Marian Pruski (1910-2009) mieszkali w Łodzi, ale w czasie okupacji przenieśli się do Tomaszowa Mazowieckiego. W 1944 r. zgłosiła się do nich dawna znajoma Pruskiego Elżbieta Kawenoki. Dzięki pomocy małżeństwa Pruskich przeżyła wojnę. 29 stycznia 1990 r. Instytut Yad Vashem nadał Elżbiecie i Marianowi Pruskim tytuły Sprawiedliwych wśród Narodów Świata. W 2009 r. Prezydent Rzeczypospolitej prof. Lech Kaczyński pośmiertnie odznaczył ich Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski.
Nie wiadomo, ilu tomaszowian pomagało Żydom, przebywając w czasie wojny w innych miastach. Był wśród nich Stanisław Gruszczyński, prezydent Tomaszowa w latach 1919-1921 (później burmistrz w Ostrogu na Wołyniu, Kutnie i Pruszkowie, senator Rzeczypospolitej z ramienia Polskiej Partii Socjalistycznej). W czasie wojny przebywał we Lwowie. W swoim mieszkaniu ukrywał osieroconego żydowskiego chłopca. 13 października 1943 r., uciekając przed Niemcami, wyskoczył przez okno z trzeciego piętra. Zmarł nie odzyskawszy przytomności, pochowany został na Cmentarzu Łyczakowskim.
Wśród Żydów ukrywających się poza Tomaszowem była Maria Jadwiga Dzięciołowska z domu Neuteich (1897-1971), pierwsza kierowniczka tomaszowskiej Biblioteki Miejskiej. Wojnę przeżyła w Warszawie. Neurolog Jefim vel Eufemiusz Józef Herman (1892-1985) po ucieczce z warszawskiego getta ukrywał się na wsi pod Warszawą. Z tego samego getta uciekł także inny lekarz, wybitny specjalista chorób wewnętrznych i zakaźnych Marceli Landsberg (1890-1951). Ich przeżycie nie byłoby możliwe bez pomocy Polaków, niestety nie posiadamy na ten temat bliższych informacji.
dr Daniel Warzocha
dział historyczno-numizmatyczny
Bibliografia:
Historia pomocy – Rodzina Roszkowskich, https://sprawiedliwi.org.pl/pl/historie-pomocy/historia-pomocy-rodzina-roszkowskich [dostęp: 20.08.2020]
Kafka G.E., Julianna Bartoszkiewicz, http://poznan.jewish.org.pl/index.php/yad_vashem/Julianna-Bartoszkiewicz.html [dostęp: 20.08.2020]
Karolina Juszczykowska – zamordowana za pomoc Żydom, http://pamiecitozsamosc.pl/karolina-juszczykowska-zamordowana-za-pomoc-zydom [dostęp: 18.08.2020]
Mańkowski T., Dar w postaci… życia, „Twój Tydzień Wielkopolski” 2007, nr 6, https://docplayer.pl/12219572-Twoj-tydzien-wrzesinski.html [dostęp: 19.08.2020]
Names of Righteous by Country, https://www.yadvashem.org/righteous/statistics.html [dostęp: 19.08.2020]
Oczyszczamy szeregi partyjne, „Głos Tomaszowski”, nr 283, 15.10.1948, https://bc.wbp.lodz.pl/dlibra/publication/92739/edition/88521/content [dostęp: 20.08.2020]
Polska pomoc Żydom w czasie II wojny światowej, https://pl.wikipedia.org/wiki/Polska_pomoc_%C5%BBydom_w_czasie_II_wojny_%C5%9Bwiatowej [dostęp: 19.08.2020]
Tytuł Sprawiedliwego wśród Narodów Świata, https://sprawiedliwi.org.pl/pl/o-sprawiedliwych/kim-sa-sprawiedliwi/tytul-sprawiedliwego-wsrod-narodow-swiata [dostęp: 19.08.2020]
Uroczystości w Łodzi, https://sprawiedliwi.org.pl/pl/aktualnosci/uroczystosci-w-lodzi [dostęp: 20.08.2020]
Witczak K.T., Słownik biograficzny Żydów tomaszowskich, Łódź 2010.
Wróbel A., Gruszczyński Stanisław Konstanty (1880-1943), [w:] Tomaszowski Słownik Biograficzny, z. 4, red. J. Wojniłowicz, Tomaszów Mazowiecki 2001.
Zasada S., Anioł ratuje Estherę, „Reporter Leszczyński” 2012, nr 1, https://docplayer.pl/6799991-Gdy-gory-lubia-zartowac-z-kolarzy.html [dostęp: 19.08.2020]
Żegota, https://sztetl.org.pl/pl/slownik/zegota [dostęp: 19.08.2020]
Ilustracje:
1.Karolina Juszczykowska (źródło: www.yadvashem.org)
2.Julianna Bartoszkiewicz (źródło: poznan.jewish.org.pl)
3.Esther Waldman (źródło: „Reporter Leszczyński”)
4.Anna Krupa-Roszkowska (źródło: sprawiedliwi.org.pl)
5.Paweł Roszkowski (źródło: sprawiedliwi.org.pl)
6.Maria i Krystyna Kon (źródło: sprawiedliwi.org.pl)
7.Józef Kon (źródło: sprawiedliwi.org.pl)
8.Elżbieta Pruska (źródło: www.myheritage.pl)
9.Stanisław Gruszczyński (źródło: senat.edu.pl)
10.Maria Jadwiga Dzięciołowska (źródło: www.mbptomaszow.pl)
11.Eufemiusz Herman (źródło: portalzdrowiadziecka.pl)
12.Marceli Landsberg (źródło: cejsh.icm.edu.pl)
