„Nie niewolnicy to byli, na arkanie przemocy do boju ciągnięci, lecz dobrowolni ofiarnicy wysokich ołtarzy. Ze światłem idei w głowach, z ogniem miłości w sercach, głowy i serca nieśli wysoko. Byli silni, śmieli, gwarni i czy uwierzysz wietrze prędki – byli szczęśliwi. Zapewne uwierzysz, bo wiedzieć o tym musisz, że na Gwieździe, która nazywa się Ziemią, dusze ludzkie i szczęścia ludzkie istnieją w mnóstwie odmian i że, jak motyl na kwiat wybrany, dusza ludzka zlatuje zazwyczaj na tę odmianę szczęścia, która najwięcej do niej samej jest podobną. Ich dusze przyciągnęło ku sobie to szczęście, co rozkwita na wysokich górach i ma kielich purpurowy, a koronę uplecioną z cierni” (Eliza Orzeszkowa – „Gloria Victis”).
30 lat po powstaniu listopadowym atmosfera rewolucyjna narastała w Królestwie Polskim. Po klęsce wyrosło już następne pokolenie, nieakceptujące narzuconej rzeczywistości. Wprawdzie istniała odrębność administracyjna Królestwa, jednak nie posiadało już ono atrybutów choćby ograniczonej państwowości. Województwa stopniowo zastąpiono guberniami, złotówki rublami, nie było polskiego sejmu ani wojska. Polacy powoływani byli do służby w rosyjskiej armii. Dla większości oznaczało to w praktyce odłożony w czasie wyrok śmierci – niewielu, często przedwcześnie postarzałych, schorowanych, nawet inwalidów wracało po latach w rodzinne strony. Większość na zawsze złożyła swe kości na bitewnych polach licznych wojen toczonych przez carskie imperium.
Nadzieje Polaków obudziło osłabienie Rosji w wyniku przegranej wojny krymskiej. Po śmierci pogromcy powstania listopadowego, zdetronizowanego przez polski Sejm w 1831 r. Mikołaja I tron objął jego syn Aleksander II Romanow. Rozpoczął reformy państwa, ale nie z dobrej woli, lecz po prostu konieczności – bez modernizacji Rosja nie mogłaby dłużej funkcjonować. Jednak w stosunku do Polaków „liberalny” i „proeuropejski” car Aleksander II, zamierzał pozostać wschodnim despotycznym władcą. Owacyjnie witany w Warszawie podczas wizyty w maju 1856 r. powiedział wprost: „Pomyślność Polski zależy od zupełnego zlania się jej z innymi narodami mojego cesarstwa… Point de rêveries, Messieurs! („Żadnych marzeń, panowie”).
Już od 1856 r. powstawały organizacje spiskowe (początkowo głównie na tzw. ziemiach zabranych), zwłaszcza w środowisku studenckim i oficerskim. Coraz bardziej otwarcie manifestowano uczucia patriotyczne – w związku z nabożeństwem za dusze Trzech Wieszczów (Adama Mickiewicza, Juliusza Słowackiego, Zygmunta Krasińskiego) 18 marca 1859 r., pogrzebu Katarzyny Antoniny Sowińskiej (wdowy po poległym w 1831 r. w obronie Woli gen. Józefie Sowińskim) 11 czerwca 1860 r., w trzydziestolecie wybuchu powstania listopadowego 29 listopada 1860 r. Nasilające się wystąpienia patriotyczne spotkały się z brutalną reakcją. Podczas tłumienia manifestacji padły ofiary śmiertelne. 27 lutego 1861 r. na Krakowskim Przedmieściu wojsko rosyjskie zastrzeliło pięć osób (ich fotografie były masowo powielane i kolportowane), a 8 kwietnia na pl. Zamkowym – ponad 100, może nawet ok. 500 osób (dokładna liczba nie jest znana). Takie masakry w kraju nieobjętym działaniami wojennymi były szokiem dla społeczeństwa.
Równocześnie rozwijały się ogólnopolskie organizacje konspiracyjne: „białych” (zwolennicy pracy organicznej, wymuszania na państwach zaborczych koncesji i praw autonomicznych, krzewienia oświaty, rozbudzania świadomości narodowej; walkę zbrojną o niepodległość odkładali na czas sprzyjający) i „czerwonych” (zwolennicy podjęciem otwartej walki i wprowadzenia radykalnych reform społecznych; w lipcu 1862 r. utworzyli trójzaborową Organizację Narodową, której zadaniem miało być przygotowanie powstania i odbudowa niepodległego państwa polskiego w granicach z 1771 r.).
Od czerwca 1862 r. na czele rządu cywilnego Królestwa Polskiego stał margrabia Aleksander Wielopolski. Upatrując szansę porozumienia się z obozem „białych”, zrealizował część zgłaszanych żądań polskiego społeczeństwa. Wprowadził reformę szkolną, oczynszowanie chłopów i równouprawnienie Żydów. Z drugiej strony, świadomy społecznych nastrojów, nie chciał dopuścić do wybuchu powstania. Uważał, że walka nie rokuje szans zwycięstwa i że Zachód nigdy nie przyjdzie Polakom z pomocą (trudno mu zresztą odmówić racji w tej kwestii – dla państw zachodnich była to wewnętrzna sprawa Rosji). Przygotował listy proskrypcyjne dla przyszłej branki, która wprawdzie i tak miała się odbyć w ramach ogólnego poboru rekruta, ale w tym przypadku jej głównym celem było sparaliżować działanie organizacji spiskowych. W praktyce przyspieszyło to wybuch powstania. Komitet Centralny Narodowy „czerwonych” przekształcił się w Tymczasowy Rząd Narodowy, który 22 stycznia 1863 r. ogłosił manifest (opracowany przez Marię z Majkowskich Ilnicką) wzywający do czynu zbrojnego przeciw Imperium Rosyjskiemu wszystkie narody przedrozbiorowej Rzeczypospolitej „bez różnicy wiary i rodu, pochodzenia i stanu” oraz ogłaszający powszechne uwłaszczenie chłopów i nadanie ziemi bezrolnym, którzy wstąpią w szeregi powstańcze. Rozpoczęło się kolejne powstanie narodowe.
Jak pokazały wydarzenia następnych miesięcy, była to największa z polskich insurekcji. W skrajnie niesprzyjających okolicznościach walki toczyły się przez blisko dwa lata; stoczono ponad 1200 bitew i potyczek. Przez szeregi toczącej wojnę partyzancką armii powstańczej przewinęło się ok. 200 tysięcy osób (jednocześnie w walkach uczestniczyło ok. 30 tysięcy powstańców). Ok. 20 tysięcy zginęło w walkach.
Powstanie styczniowe upadło. Nastąpił okres represji. Ok. 700 powstańców skazano na śmierć (w tym członków ostatniego Rządu Narodowego z dyktatorem Romualdem Trauguttem), 38 tysiące na zesłanie (w tym 5 tys. syberyjską katorgę), dalsze tysiące przymusowo wcielono do rosyjskiego wojska. 10 tys. powstańców znalazło się na emigracji. Ziemiaństwo, będące ostoją ruchu patriotycznego, dotknęły konfiskaty majątków i wysokie kontrybucje. Zlikwidowano resztki autonomii Królestwa Polskiego, język polski usunięto z urzędów i szkół. Jednak udział przedstawicieli wszystkich warstw społeczeństwa w insurekcji przyśpieszył proces budowy świadomości narodowej Polaków. Powstańcza legenda była żywa w pokoleniu, którego udziałem stało się odzyskanie niepodległości, a niepodległa II Rzeczpospolita otoczyła powstańców opieką państwową; otrzymali stopnie oficerskie i emerytury wojskowe.
Wydarzenia powstańcze nie pozostawiły obojętnymi mieszkańców Tomaszowa, liczącego wówczas niespełna 6 tysięcy mieszkańców (w znacznej części Żydów i Niemców; Polaków było w Tomaszowie ok. 39%) i będącego jednym z ważnych ośrodków przemysłowych okręgu łódzkiego.
Do miasta kilkakrotnie wkraczały oddziały powstańcze. 19 maja 1863 r. były to połączone oddziały pułkowników Ludwika Oborskiego, Stanisława Szumlańskiego i ppłk. Karola Włodka; 11 czerwca – oddział kawalerii rawskiej kpt. Władysława Grabowskiego; 12 lipca – bliżej nieokreślony oddział, który stoczył w mieście potyczkę z Rosjanami; 24 lipca i 27 sierpnia – znaczniejsze oddziały powstańcze; 23 września – oddział por. J. Komorowskiego, 13 października – oddział ppłk. Jana Szymona Rudowskiego. 30 marca 1864 r. powstańcy oblegali pałac hr. Ostrowskich, w którym wojsko rosyjskie urządziło koszary; prawdopodobnie chodziło o odbicie przetrzymywanych na pałacowej wieży rannych towarzyszy broni.
Wkraczające do Tomaszowa oddziały powstańcze zaznaczały swą aktywność niszczeniem symboli władzy carskiej i drogowskazów, pomagających żołnierzom rosyjskim orientować się w terenie, a także konfiskatą pieniędzy będących własnością skarbową, urzędowych formularzy i pieczęci. Powstańcy mieli wsparcie dziedzica z pobliskiej Rzeczycy – Wincentego Szweycera (1810-1872), który pomógł zorganizować magazyn broni w dworskiej stodole (był wraz z synami więziony w Piotrkowie, uniknął dalszych represji dzięki działaniom Marii Kalergis). Czynnie wspierał powstańców też właściciel Białobrzegów Filip Choromański (1842-1873). Skrycie sprzyjał powstaniu i starał się chronić jego uczestników burmistrz Józef Lenartowski. Wobec władz rosyjskich starał się później umniejszać udział Tomaszowa w insurekcji, argumentując to niepolskim pochodzeniem znacznej części mieszkańców, które miało być równoznaczne z ich obojętnością wobec ruchu patriotycznego (rzeczywistość była inna). Także niektórzy tomaszowscy fabrykantów sympatyzowali z powstaniem: dostarczali sukno na umundurowanie, a dzięki ich znajomościom w kręgach władzy udało się uchronić kilku powstańców przed zsyłką lub poborem do rosyjskiej armii. Niewykluczone, że w zakładach hutniczych Kronenberga w Gustku (dziś część Tomaszowa) wytwarzano broń dla powstańców.
Co istotne, wręcz minimalne były w Tomaszowie przejawy czynnej wrogości wobec powstania, przejawiające się chociażby szpiegostwem na rzecz Rosjan. Świadczą o tym nieliczne wyroki wykonane na zdrajcach przez żandarmów narodowych.
Wśród tomaszowian już przed powstaniem były osoby zaangażowane w działania spiskowe, zagrożone branką. Przed poborem zbiegło 24 młodych mężczyzn. W połowie stycznia 1863 r. opuścili oni miasto, zbierając się w małych grupkach w nadpilicznych lasach i okolicznych wsiach. Nie zorganizowano wtedy jednak żadnego większego oddziału; w pierwszą noc powstania nie doszło tu do żadnych starć. 26 stycznia potyczkę koło Strzybodza w Rawskiem stoczył oddział Władysława Strojnowskiego, w którym byli też tomaszowianie. Natomiast pierwszą potyczkę między Tomaszowem a Lubochnią stoczył 6 lutego oddział płk. Antoniego Jeziorańskiego (powstańczego naczelnika powiatu rawskiego). Bliskość wydarzeń podziałała mobilizująco na młodzież tomaszowską. Tomaszowianie pojedynczo docierali do różnych oddziałów powstańczych; większe grupy znalazły się w żandarmerii narodowej Tyca i oddziału Józefa Sawickiego. Natomiast w maju 1863 r. powstał „czysto” tomaszowski, 66-osobowy oddział powstańczy składający się z rzemieślników i robotników. Dowodził nim aptekarz Aleksander Lange. Oddział wymaszerował do Białobrzegów, gdzie w kościele św. Marcina złożył przysięgę na ręce tamtejszego proboszcza ks. Ludwika Żmudowskiego.
Dzięki ustaleniom m.in. Jana Piotra Dekowskiego, Włodzimierza Rudzia i Krzysztofa Tomasza Witczaka znamy nazwiska przeszło stu tomaszowian, uczestniczących w powstaniu styczniowym. Brali udział zarówno w walkach, jak i w powstańczej organizacji cywilnej.
Powstańczym naczelnikiem miasta był 21-letni Izrael vel Julian Steinman (ur. 7.11.1842 w Tomaszowie, zm. 5.06.1920 w Warszawie). „Urzędował” w kamienicy przy rynku św. Józefa 13 (dziś al. Marszałka Piłsudskiego 1/3). Do zadań kierowanej przezeń organizacji cywilnej należało m.in. wypełnianie poleceń Rządu Narodowego, pobór podatków i składek na rzecz powstania, werbowanie ochotników do oddziałów powstańczych, zaopatrzenie oddziałów w odzież i żywność, prowadzenie wywiadu o ruchach wojsk rosyjskich, demaskowanie szpiegów, utrzymywanie łączności. Po upadku powstania studiował na Politechnice w Karlsruhe, wrócił do kraju, lecz został aresztowany i zesłany na Syberię. Ok. 1884 r. uzyskał zgodę na powrót do Królestwa Polskiego i zamieszkał w Częstochowie. Doczekał niepodległej Polski. Zmarł w Warszawie i tam został pochowany na cmentarzu żydowskim przy ul. Okopowej.
Nie sposób zrekonstruować kolei losu wszystkich uczestników powstania pochodzących z Tomaszowa lub związanych z miastem już po jego upadku. Ich patriotyczne zaangażowanie, niezależnie od etnicznego pochodzenia i wyznawanej opinii, zasługuje na pamięć. Przypomnijmy ich zatem w kolejności alfabetycznej.
Adamski Feliks (ur. 30.05.1841 w Milanowie na Lubelszczyźnie, zm. 6.09.1921 w Tomaszowie), właściciel ziemski. Po upadku powstania wyemigrował do Austrii, gdzie spędził kilka lat, zanim doczekał się amnestii i możliwości powrotu do Królestwa Polskiego. Pochowany na warszawskich Powązkach.
Adamski Teofil (ur. 1828 lub 1844, zm. 30.12.1927 w Tomaszowie) – pocztylion, walczył w oddziale Jana Szymona Rudowskiego, m.in. pod Małogoszczą. Po powstaniu był strzelcem w lasach spalskich. W niepodległej Polsce otrzymał stopień oficerski. Pochowany na cmentarzu katolickim przy ul. Smutnej.
Altszuler Sara – Żydówka, walczył w powstaniu z bronią w ręku.
Antoszewski Jan (1847-1921) – wyrobnik. Do powstania przystąpił w wieku niespełna 16 lat na Kielecczyźnie. Ostatnie lata życia spędził w przytułku w Tomaszowie Mazowieckim.
Bałaban Leopold (lat 19) – stolarz.
Bąk Andrzej – murarz.
Bąkowski Marcin (1820-1893) – powstaniec, pochowany na cmentarzu katolickim przy ul. Smutnej.
Bengsch (Bensch) August Juliusz (ur. 31.03.1838 lub 1842 w Nowym Ostrowiu, dziś część Tomaszowa Maz.) – ewangelik, sukiennik, wyszedł do powstania z Tomaszowa Mazowieckiego.
Benni Artur Wilhelm (ur. 27.11.1839 w Tomaszowie, zm. 16.11.1867 w Rzymie) – syn pastora tomaszowskiego Jana Jakuba Benniego (1800–1863). Podczas studiów inżynierskich w Londynie poznał rosyjskiego działacza emigracyjnego Aleksandra Hercena (1812–1870), z jego polecenia w 1861 r. przybył do Rosji, gdzie działał jako publicysta i rewolucjonista. Wiosną 1863 r. zorganizował oddział ochotników rosyjskich i polskich, pragnących wziąć udział w powstaniu styczniowym. Wiosną 1864 r. aresztowany pod zarzutem niezapłacenia weksla, następnie oskarżony o działalność antypaństwową i kontaktu z rosyjską opozycją emigracyjną w Londynie. Po trzymiesięcznym pobytu w więzieniu, jako poddany brytyjski (jego matka Mary Ann White była Angielką) wydalony z Rosji bez prawa powrotu. Przebywał w Szwajcarii i Włoszech, gdzie walczył jako ochotnik pod rozkazami Garibaldiego. Był też korespondentem prasy brytyjskiej. Ranny w bitwie pod Mentaną, zmarł w wyniku zakażenia. Pochowany na cmentarzu protestanckim w Rzymie (w 1940 r. jego prochy przeniesiono do mauzoleum żołnierzy Garibaldiego na wzgórzu Janikulum).
Benni Karol Abraham Henryk (ur. 31.03.1843 w Tomaszowie, zm. 20.02.1916 w Warszawie) – syn pastora tomaszowskiego Jana Jakuba Benniego (1800–1863). Jako student medycyny w Paryżu był tajnym emisariuszem przewożącym listy z Paryża do czeskiej Pragi i Królestwa Polskiego. Posługiwał się pseudonimem „Henryk Wilk” i prawdopodobnie przebywał w obozie gen. Mariana Langiewicza (dyktatora powstania), choć nie ma pewności, czy uczestniczył w walce zbrojnej.
Białowąs Abel (lat 27) – Żyd, walczył w powstaniu.
Blankiet Szlama Zelman (ur. 6.03.1854 w Prażkach koło Będkowa, zm. 15.04.1924 w Tomaszowie), dziewięcioletni chłopiec żydowski, wówczas mieszkaniec Będkowa, później Tomaszowa Mazowieckiego, gdzie był właścicielem piekarni. Przewoził konno meldunki powstańcze o ruchach wojsk rosyjskich. Pochowany na cmentarzu żydowskim w Tomaszowie. Jego wnukami byli historyk, publicysta i działacz komunistyczny Izrael Chaim Pesses vel Henryk Piasecki (1905-2003) oraz inżynier budowlany, pisarz, autor wspomnień o Tomaszowie Mojsze Pesses vel Michał Piasecki (1919-2002).
Böhm (Beim) Antoni Reinhold (ur. 27.11.1836 w Rawie Maz.) – ewangelik, zegarmistrz, starszy brat wspomnianego wcześniej tomaszowianina Brunona Gustawa;
Böhm (Beim) Bruno Gustaw (ur. 8.01.1844) – ewangelik, tkacz;
Borzęcki Paweł (lat 18) – ślusarz.
Brzeskowski (Brzoskowski) Gabriel (lat 18?) – szewc. Po upadku powstania skazany na zesłanie.
Brzeziński Jan (lat 18) – stolarz, walczył w oddziale Ludwika Żychlińskiego.
Budzyński Aleksander (lat 24) – rymarz. Skazany na 10 lat ciężkich robót w twierdzach.
Czechowski Jan (lat 22?) – kowal.
Dąbrowski Józef Franciszek (ur. 28.09.1840 w Tomaszowie, zm. 12.03.1920 w Brzezinach) – stolarz, walczył w oddziale rawskim.
Dehmel (Demel) Gustaw Louis (ur. 13.01.1843 w Starzycach, dziś część Tomaszowa Mazowieckiego) – ewangelik, ślusarz, wyszedł do powstania z Tomaszowa. Zesłany do rot aresztanckich.
Derda Wojciech (lat 23) – wyrobnik, działał w żandarmerii narodowej. Skazany na 10 lat ciężkich robót w twierdzach.
Dębski Józef (lat 24) – stolarz. Zesłany do rot aresztanckich (2 lata w Tule).
Domagalski Józef Franciszek (1843-1911) – kowal.
Dylewski Andrzej (Jędrzej) (ur. 17.09.1838) – kowal. Wcielony do armii rosyjskiej.
Dylewski Józef (ur. 22.02.1840) – brat Andrzeja, giser. Zesłany do rot aresztanckich (3 lata w guberni woroneskiej).
Felsch Adolf Henryk (ur. 24.12.1837) – ewangelik, buchalter, syn fabrykanta sukna. Skazany na 10 lat ciężkich robót w twierdzach i konfiskatę majątku.
Fliegel Mateusz (ur. 21.10.1840 r. w Lublinie), ewangelik pochodzenia żydowskiego, syn Samuela Leopolda Fliegela (1812–1894), długoletniego lekarza miejskiego w Tomaszowie Mazowieckim. Studiował medycynę w Warszawie. Wraz z Romanem Rogińskim ps. „Majzel”, „Stefan Krasnodębski” (1840–1915) tworzył struktury konspiracyjne polskiego państwa podziemnego w Tomaszowie Mazowieckim. Był członkiem stronnictwa „białych”. Po upadku powstania wyjechał za granicę i w Paryżu podjął przerwane studia medyczne. Bezskutecznie był poszukiwany listem gończym przez policję carską. W 1867 r. uzyskał prawo wykonywania zawodu we Francji. Był pomocnikiem chirurga w ambulansach wojskowych armii podczas wojny francusko-pruskiej (1870–1871). W 1876 r. na Uniwersytecie Medycznym w Montpellier uzyskał dyplom doktora medycyny i chirurgii. Dalsze losy nie są znane, prawdopodobnie pozostał we Francji.
Furgalski-Wyrwa Ignacy (ur. 3.03.1846 w Tomaszowie, zm. 14.12.1928 w Tomaszowie) – wyrobnik, wnuk uczestnika wojen napoleońskich, syn Walentego – uczestnika powstania listopadowego. Walczył w oddziale Aleksandra Lange, następnie Hipolita Jaworskiego („Jana Drewnowskiego”) m.in. pod Kuźnicami Drzewickimi, Ossą, Cyrusową Wolą i Nowym Dworem. Po powstaniu więziony przez dwa lata w Piotrkowie. Pochowany na cmentarzu rzymskokatolickim przy ul. Smutnej.
Gąska – włościan z Brzustówki, uciekł przed branką do pobliskich lasów. Walczył w oddziale „Drewnowskiego” m.in. pod Ulowem (dziś powiat przysuski) 16 maja 1863 r.
Glaesmann Gustaw (ur. 23.04.1842 w Babicach Łódzkich, zm. 26.04.1928 w Tomaszowie) – ewangelik, syn nauczyciela, członek oddziału żandarmerii narodowej pod dowództwem Ptaszyńskiego. Więziony w Cytadeli Warszawskiej, następnie zesłany do rot aresztanckich w guberni woroneskiej. Po 25 latach wygnania powrócił do kraju i osiedlił się w Tomaszowie Mazowieckim. Pochowany na cmentarzu ewangelickim.
Gniewkowski Józef (lat 18) – cukiernik.
Goldman Icek Aron – Żyd, kupiec, działał w organizacji cywilnej miasta Tomaszowa. Spędził na emigracji 19 lat, do rodzinnego miasta powrócił po uzyskaniu amnestii w 1884 r.
Golec Walenty (lat 29) – sukiennik.
Goska Stanisław (lat 18) – kowal.
Goździk Kazimierz (lat 22) – sukiennik.
Górecki Alfons (lat 19).
Górecki Klemens – dzierżawca folwarku i wójt gminy Bielina, członek powstańczej organizacji cywilnej w Tomaszowie.
Górecka Cecylia – żona Klemensa, członkini powstańczej organizacji cywilnej w Tomaszowie.
Górski Stanisław (lat 21) – sukiennik.
Grudziński Stanisław – pocztylion.
Grychter (Grychler?) Jan.
Helas Jan – tkacz.
Henkel Karol Fryderyk Wilhelm (ur. 4.10.1841 w Tomaszowie, zm. 3.05.1915 w Koninie) – ewangelik, student Uniwersytetu w Dorpacie, syn właściciela tomaszowskiej apretury. Uczestniczył w powstaniu styczniowym na Litwie, w oddziale gen. Zygmunta Sierakowskiego „Dołęgi”. W 1867 r. przyjął święcenia kapłańskie i został wikariuszem kościoła ewangelicko-reformowanego w Warszawie. W latach 1869-1884 był proboszczem parafii ewangelicko-reformowanej w Żychlinie. W 1879 r. uzyskał tytuł doktora teologii na Uniwersytecie w Dorpacie. W 1884 r. przyjął wyznanie ewangelicko-augsburskie, został pastorem parafii w Koninie i pełnił tę funkcję do końca życia. Dla polskich parafian odprawiał nabożeństwa w języku ojczystym.
Hertel Wilhelm Aleksander (ur. 19.03.1843) – ewangelik, stolarz; walczył w oddziale Jana Szymona Rudowskiego.
Hes (Hess, Gesse) Stanisław (ur. 6.04.1841) – katolik pochodzenia niemieckiego, ślusarz. Skazany na karę śmierci przez rozstrzelanie, zamienioną po ułaskawieniu na 10 lat katorgi.
Jagielski Jan (1836-1888) – krawiec, buchalter, szteper (rzemieślnik zajmujący się tworzeniem nadbudowy buta), walczył w oddziale „Drewnowskiego”, a następnie pod komendą gen. Mariana Langiewicza jako żandarm. Skazany na 10 lat ciężkich robót w twierdzach i konfiskatę majątku. Zmarł w Czycie w Kraju Zabajkalskim.
Janicki (pierwotnie Janiakowski) Teofil (ur. 20.12.1842 w Charłupi Wielkiej – dziś w powiecie sieradzkim, zm. 6.06.1930 w Tomaszowie) – ogrodnik. Skazany na katorgę. Po powrocie osiadł w Tomaszowie. Pochowany na cmentarzu katolickim przy ul. Smutnej.
Kalinowski Wojciech (ur. 22.04.1843 w Końskich) – sukiennik. Wcielony do armii rosyjskiej.
Kantorowicz Adolf (Abram Dawid) (1835–1912) – Żyd, felczer, rodem z Wielunia, zesłany na kilka lat na Syberię. W Tomaszowie Mazowieckim mieszkał przez dwa lata
Kantorowicz Anastazy (Natan) (1817-1865) – Żyd, lekarz, działał w organizacji cywilnej miasta Tomaszowa.
Kasprowicz Michał.
Kernchen (Kürnhen) vel Żarnowski August (ur. 3.02.1840 w Brenicy k. Lubochni) – ewangelik, kominiarz, wyszedł do powstania z Tomaszowa;
Klecer (Kloetzer, Klesser) Karol (ur. 30.12.1829 w Warszawie) – katolik pochodzenia niemieckiego, krawiec, służył w żandarmerii. Zesłany do rot aresztanckich (1 rok w guberni połtawskiej).
Klimczak Tomasz – sukiennik.
Klimecki Ignacy (lat 21) – ślusarz.
Knabe Jan Henryk (ur. 7.07.1841 w Radomiu, zm. 7.07.1909 w Tomaszowie) – syn inspektora akcyzy tabacznej w Radomiu; walczył pod dowództwem Edmunda Taczanowskiego, Józefa Sołowieja, Mariana Langiewicza i Zygmunta Chmieleńskiego m.in. w okolicach Pułtuska, Kielc i Kalisza. W Tomaszowie zamieszkał w 1897 r.
Knap (Knopf) Jan Karol (lat 26) – sukiennik, służył w żandarmerii.
Knap Stanisław. Skazany na utratę wszelkich praw stanu i 12 lat ciężkich robót w twierdzach.
Komorowski Jan Maciej (ur. 1829, zm. 24.02.1863) – sukiennik, zginął w bitwie pod Dobrą (w powiecie zgierskim).
Korecki (Koritzki) Karol Emil (ur. 18.06.1836) – ewangelik, syn sukiennika;
Korzeniowski (Korzeniewski) Franciszek (ur. 14.10.1839 w Kielcach, zm. po 1918) – kowal. Wychowywał się w Tomaszowie. Po odzyskaniu niepodległości mieszkał we wsi Leśmierz koło Ozorkowa.
Kossowski Andrzej (ur. 22.11.1844 w osadzie Charlottenburg koło Tomaszowa) – sukiennik. Wcielony do armii rosyjskiej w 1865 r.
Kot Antoni (ur. 7.06.1838, zm. 19.11.1918) – wyrobnik, stolarz, walczył w oddziale „Drewnowskiego” m.in. pod Ulowem, Cyrusową Wolą, Nową Wsią. Znany z forteli iście zagłobowskich (jak pisał o nim Jan Piotr Dekowski), nieraz ratował z opresji siebie i towarzyszy broni, „wyprowadzając w pole” sotnie kozackie. Wzięty do niewoli pod Nową Wsią 8 maja 1863 r., dostał się do niewoli. Więziony w Cytadeli Warszawskiej, następnie zmuszony do dziesięcioletniej służby w carskiej armii. Powrócił do rodzinnego Tomaszowa, gdzie zmarł tydzień po odzyskaniu przez Polskę niepodległości. Pochowany na cmentarzu rzymskokatolickim przy ul. Smutnej.
Kowalski Zygmunt.
Kozłowski Faustyn.
Krajewski Ignacy.
Królikowski Andrzej (ur. 19.11.1833 w Godaszewicach, zm. 16.01.1864 w Łęczycy) – wyrobnik, służył w żandarmerii. Skazany na karę śmierci i powieszony.
Krupiński Aleksander (lat 19) – stolarz.
Krupiński Jakub (lat 20) – stolarz, walczył w oddziale Jana Szymona Rudowskiego.
Kucharski Franciszek. Zesłany do rot aresztanckich (3 lata w Tambowie).
Kurtzweg Daniel Mikołaj (ur. 26.02.1834 lub 1836 w Kleszczowie k. Sieradza) – ewangelik, syn karczmarki w nadpilicznej osadzie Bocian (obecnie dzielnicy Tomaszowa Mazowieckiego), stały mieszkaniec Tomaszowa. Od 1856 r. służył jako podoficer straży policyjnej w Warszawie. W styczniu 1863 r. porzucił służbę i wraz z bronią przystąpił do powstańców, zaciągając się do oddziału Mariana Langiewicza. Latem 1863 r. próbował przez lasy nadpilickie przedostać się do Tomaszowa Mazowieckiego, został jednak pojmany na polach wsi Białobrzegi przez oddział kozaków. Jako dezerter skazany na śmierć przez powieszenie; karę śmierci zamieniono na utratę wszelkich praw stanu i 15 lat ciężkich robót w kopalniach. W 1866 r. przybył do Irkucka. Wziął udział w powstaniu zabajkalskim. W 1873 r. uwolniony i skazany na osiedlenie w gminie urikowskiej okręgu irkuckiego. Po uwolnieniu zajmował się rzemiosłem stolarskim. W 1877 r. na polecenie Irkuckiego Gubernialnego Zarządu został przeniesiony do wsi Ołonskoje okręgu bałagańskiego guberni irkuckiej. Jego dalsze losy są nieznane.
Lange Aleksander Stanisław (ur. 15.07.1836), katolik, syn ewangelika Adolfa Henryka Lange (1809–1870), aptekarza i ławnika tomaszowskiego, aptekarz, organizator grupy 66 tomaszowskich powstańców, którzy w maju 1863 roku wyruszyli do walki.
Lange Izydor Stanisław (ur. 10.05.1846), młodszy brat Aleksandra, podówczas gimnazjalista, później także aptekarz, uczestniczył czynnie w powstaniu.
Lasecki Franciszek (?) – tomaszowianin, walczył pod rozkazami „Drewnowskiego” i Langiewicza, m.in. pod Ossą. Zmarł w Tomaszowie pod koniec XIX wieku.
Lesiak Andrzej – służący.
Lessman Florian (ur. 20.06.1843) – ewangelik, cukiernik. Wcielony karnie do rosyjskiego wojska.
Lindner Edward Reinhold (ur. 23.09.1845) – ewangelik, tkacz.
Lipski Jan (lat 16) – uczeń tkacki.
Lipski Mikołaj (lat 24) – bednarz.
Lipski Stanisław (lat 30) – sukiennik.
Lisowski Teofil Walenty (1843-1908) – murarz, walczył w oddziale Ludwika Ksawerego Łubieńskiego. Wcielony do armii carskiej w 1865 r., do Tomaszowa powrócił po kilkunastu latach.
Łabajczyk vel Nowak Paweł (lat 24) – sukiennik.
Łukaszewski (imię nieznane).
Majerowicz Bernard (lat 20) – szewc.
Majewski Michał Franciszek (ur. 29.09.1836 we wsi Wrociszew, dziś w powiecie grójeckim, data śmierci nieznana) – rzeźnik, syn karczmarki z Brzustówki, walczył w oddziale „Drewnowskiego” oraz Kazimierza Błaszczyńskiego („Bogdana Bończy”). Po rozbiciu oddziału ukrywał się, został jednak schwytany i zesłany na Syberię. W niepodległej Polsce wdowa Maria Rozalia Majewska pobierała po nim emeryturę wojskową.
Majzner Jan Jakub (lat 26) – tkacz.
Makowski Romuald (ur. 1834, zm. 20.03.1894 w Krakowie) – urzędnik górniczy. W niepodległej Polsce wdowa Aleksandra Makowska pobierała po nim emeryturę wojskową.
Mantz Edward (lat 21) – pocztylion.
Mączyński (Miączyński) Florian vel Marian (1836-1894). Po upadku powstania wyemigrował do Stanów Zjednoczonych, gdzie zmarł.
Michelson Karolina – Żydówka, żona nauczyciela, stała na czele oddziału „sztyletowców”, działającego w powiecie pułtuskim, przasnyskim i makowskim. Zesłana na Syberię.
Młot Karol.
Modrzejewski Franciszek (lat 28) – stolarz, walczył w oddziale Antoniego Jeziorańskiego. Po upadku powstania wyemigrował do Austrii, skąd powrócił w 1867 r.
Moebus Gustaw Adolf (ur. 5.01.1842) – ewangelik, syn czeladnika sukienniczego;
Nadolski Adam (ur. 1842, zm. 1866 w Warszawie) – ślusarz. Wcielony do armii rosyjskiej w 1866 r. Zmarł w następstwie chłosty stosowanej wobec poborowych.
Neuman (Nejman) Jan Teofil – wyrobnik, służył w żandarmerii. Skazany na 12 lat ciężkich robót w twierdzach.
Osuch Marcin (lat 39) – kowal, walczył w oddziale Jana Szymona Rudowskiego.
Pająk Daniel (ur. 28.06.1839) – Żyd (syn powstańca listopadowego Adama Pająka), felczer, działał w organizacji cywilnej miasta Tomaszowa.
Perszel Krystyn (lat 18) – sukiennik.
Pietrusiński (Pietruszyński) Teofil (ur. 1829, zm. 1899 w Zgierzu). Dzieciństwo i młodość (lata 1833-1853) spędził w Tomaszowie. Działał w zgierskiej organizacji cywilnej, następnie walczył w oddziale Józefa Sawickiego. Po powstaniu ukrywał się w Tomaszowie, został jednak wykryty i aresztowany, a następnie zesłany do rot aresztanckich (5 lat). Jego najstarszym synem był działacz Wielkiego Proletariatu Jan Alojzy Pietrusiński (1864-1886).
Piotrowski Kacper (lat 18) – sukiennik, walczył w oddziale Malinowskiego i Kononowicza.
Pisarski August (ur. 6.08.1842 w Kleszczowie, zm. 1869), nauczyciel szkoły ewangelickiej, działał w organizacji cywilnej miasta Tomaszowa.
Podmunicki Franciszek (lat 21) – stolarz.
Pollak Gustaw Erdman (ur. 16.08.1835 w Białymstoku) – ewangelik, sukiennik; walczył w oddziale Józefa Oxińskiego.
Pürschel Krystian Walery (ur. 10.09.1844 w Warszawie) – ewangelik, sukiennik. Wcielony do armii rosyjskiej w 1866 r.
Pusch Friedrich Ludwik Robert (ur. 1.04.1834) – ewangelik, sukiennik;
Rabencki (Radeński) August (lat 32) – sukiennik.
Richter Jan (ur. 24.11.1822 w Ujeździe) – ewangelik, rymarz, wyszedł do powstania z Tomaszowa.
Romatowski Konstanty Józef (1833-1863) – pomocnik felczera (praktykował w Płocku), zginął na polu bitwy.
Rybiński Mateusz (lat 25) – służący, walczył w oddziale Jana Szymona Rudowskiego.
Sarré (Saare) Karol Henryk August; używał imienia Henryk (ur. 12.08.1843, zm. 3.05.1927 w Szewie Wielkim) – ewangelik (brat Konstantyna), tomaszowianin, student Szkoły Głównej Warszawskiej. Wyruszył do walki z Warszawy, walczył w oddziale „Drewnowskiego”. Po upadku powstania zesłany do Irkucka, skąd powrócił po kilkunastu latach. Na początku XX w. kupił majątek Szewo Wielkie nieopodal Kowala na Kujawach. Jako weteran otrzymał w 1919 r. stopień podporucznika. Uczestniczył w wielu uroczystościach patriotycznych; uwieczniony na licznych fotografiach, a także kronice filmowej m.in. podczas powitania marszałka Ferdinanda Focha w Warszawie.
Sarré (Saare) Konstantyn Teodor (ur. 18.09.1840) – ewangelik, urzędnik górniczy.
Sauerman Wilhelm (ur. 19.02.1843 w Łodzi) – ewangelik, sukiennik. Skazany na katorgę.
Schmidt Józef (ur. 15.03.1841 w Bełchatowie) – ewangelik;
Schultz (Szulc) Gottlieb vel Bogumił (ur. 24.03.1845 w Stanisławowie, pow. rawski) – ewangelik, tracz. Po upadku powstania wyemigrował do Prus.
Schultz (Szulc) Wilhelm Henryk (ur. 20.10.1835 w Rawie Mazowieckiej) – ewangelik, sukiennik;
Semler (Semmler, Zemler) Aleksander Ferdynand. Zesłany do rot aresztanckich.
Serini Karol Fryderyk Albert (ur. 25.06.1831 w Gdańsku) – ewangelik, tkacz.
Silla (Sylla) Leopold (ur. 1.07.1839) – ewangelik, kominiarz.
Staniszewski Teofil (ur. 1827, zm. 1870 w Paryżu). Po upadku powstania wyemigrował do Francji.
Stark (Sztark) Karol (ur. 27.11.1843 w Tomaszowie, zm. 7.01.1921 w Tomaszowie) – rzeźnik, walczył w oddziale „Drewnowskiego”.
Steinman Manase (Maksymilian) – Żyd, fabrykant, działał w organizacji cywilnej miasta Tomaszowa. Był starszym bratem kierującego organizacją Izraela vel Juliana Steinmana.
Stumpf Jan Fryderyk Otto; używał imienia Otto (ur. 5.01.1825, zm. 5.03.1906 w Tomaszowie) – ewangelik, farbiarz, syn fabrykanta Fryderyka Stumpfa. Walczył w oddziale „Drewnowskiego” pod Ulowem i Nową Wsią. Dostał się do niewoli, z której wykupił go ojciec. Później kierował farbiarnią w Brzezinach oraz rodzinnym przedsiębiorstwem w Starzycach (ojciec odebrał mu pełnomocnictwo z uwagi na zbyt wystawny tryb życia). Po zlicytowaniu firmy w 1870 r. pracował jako farbiarz w jednej z tomaszowskich fabryk. Pochowany na cmentarzu ewangelickim w Tomaszowie.
Szlifirski Brunon (lat 38) – były żołnierz rosyjski.
Szlifirski Ryszard Konstanty – były urzędnik poczty w Genui. Po upadku powstania wyemigrował do Włoch, a następnie Francji.
Szmidt Józef (lat 22) – sukiennik.
Sznycer Pinkus (1841-?) – Żyd, lekarz ze Zduńskiej Woli (częstochowianin z urodzenia), walczący w oddziale żandarmerii kpt. Jana Birtusa. Spędził osiem lat na zesłaniu. Osiedlił się w Tomaszowie Mazowieckim w późniejszym okresie.
Śmiałkowski Franciszek (lat 19) – bednarz.
Turski Stanisław.
Ulbrych (Ulbrich) Adolf Emanuel (ur. 17.01.1844) – katolik pochodzenia niemieckiego.
Wacławczyk Józef – szewc. Po upadku powstania skazany na zesłanie.
Wajs (Weiss) Adam (1842-1870) – sukiennik, z pochodzenia chłop z Brzustówki, walczył w oddziale „Drewnowskiego” i Langiewicza. Walczył pod Ossą i Żdżarami.
Warzager Dawid (1838-1925) – Żyd, malarz z Piotrkowa Trybunalskiego. Osiedlił się w Tomaszowie Mazowieckim w późniejszym okresie. Był twórcą wystroju tomaszowskiej synagogi. Pochowany na cmentarzu żydowskim w Tomaszowie.
Weigt (Wajgt) Reinhold (ur. 1839) – ewangelik, sukiennik.
Windsztein Adam (lat 21) – wyrobnik.
Wiśniewski Feliks (ur. 30.05.1845 w Tomaszowie, zm. 16.01.1864 w Łęczycy) – służył w żandarmerii. Skazany na karę śmierci i powieszony.
Wróblewski Maciej (lat 22) – pocztylion.
Zagalik Adolf – walczył w oddziale Jana Szymona Rudowskiego.
Zając Hirsz – Żyd, felczer, działał w organizacji cywilnej miasta Tomaszowa.
Zajtz Ludwik (ur. 1834, zm. 15.09.1901 w Tomaszowie), ksiądz, skazany na zesłanie za działalność patriotyczną w czasie powstania. Po 21 latach zesłania powrócił do kraju. W latach 1887-1896 i 1899-1901 był proboszczem w Tomaszowie, gdzie zmarł. Pochowany na cmentarzu katolickim przy ul. Smutnej.
Ziętek Antoni (1838-1898) – stolarz, walczył w oddziale „Drewnowskiego”, a następnie Langiewicza, m.in. pod Ossą, Żdżarami, Dobrą, Brenicą, Kłobuckiem i Warką. Po powrocie osadzony w więzieniu, poza tym wymierzono mu karę chłosty (łącznie 121 rózeg) wykonaną w Rawie Mazowieckiej.
Złotkiewicz Wiktor (lat 31) – pocztylion.
Żmudowski Ludwik (ur. 1826, zm. 12.06.1891 w Przedborzu) – ksiądz, w latach 1855-1877 proboszcz parafii św. Marcina w Białobrzegach (dziś część Tomaszowa Mazowieckiego), wspierał powstańców, odebrał przysięgę od tomaszowskiego oddziału Aleksandra Langego, zachęcał parafian do udziału w walce narodowowyzwoleńczej, a później bronił ich przed represjami. Aresztowany przez kozaków i więziony przez 13 tygodni w Piotrkowie, uniknął kary dzięki znajomościom wśród możnych i oficerów rosyjskich, przyjeżdżających na polowania w lasy spalskie.
Żuchowicz Antoni (1837-1870) – sukiennik. Przymusowo wcielony do armii carskiej, skąd nie powrócił.
Żyszkowska Zuzanna – nauczycielka, członkini powstańczej organizacji cywilnej w Tomaszowie.
Żyszkowski Antoni (lat 26).
Żyszkowski Jan Dominik (lat 24) – zecer-litograf.
Lista tomaszowian (z urodzenia czy wyboru) uczestniczących w powstańczych działaniach konspiracyjnych i w walce zbrojnej, a także składających i zbierających podatki na rzecz Rządu Narodowego, jest zapewne niekompletna. Ich dane rozproszone są w różnych źródłach, dokumentach władz rosyjskich, czasem wspomnieniach rodzinnych. Po upadku powstania styczniowego jego uczestnicy (o ile nie zdecydowali się na opuszczenie kraju) starali się uniknąć prześladowania ze strony władz zaborczych; często przez wiele lata nie wspominali o swej patriotycznej działalności. Tylko niewielu doczekało niepodległej Polski, kiedy oficjalnie można było już przyznać się do konspiracji i czynu zbrojnego.
dr Daniel Warzocha
adiunkt działu historyczno-numizmatycznego
Bibliografia:
Barszczewska-Krupa A., Społeczeństwo Tomaszowa Mazowieckiego w walce o niepodległość i wyzwolenie społeczne w XIX w., [w:] Tomaszów Mazowiecki. Dzieje miasta, red. B. Wachowska, Warszawa-Łódź 1980.
Car Aleksander II – „Żadnych marzeń, panowie”, https://www.nck.pl/projekty-kulturalne/projekty/powstanie-styczniowe-150-rocznica/aktualnosci/car-aleksander-ii–zadnych-marzen-panowie- [dostęp: 14.01.2021]
Dekowski J.P., Powstanie Styczniowe 1863-1864 w Tomaszowie Mazowieckim i sąsiednich powiatach, Tomaszów Mazowiecki 1938.
Dębiec J., 150 lat temu wybuchło powstanie styczniowe. Tomaszowianie wszystkich wyznań mocno je popierali, https://tomaszowmazowiecki.naszemiasto.pl/150-lat-temu-wybuchlo-powstanie-styczniowe-tomaszowianie/ar/c1-1707973 [dostęp: 15.01.2021]
Domasłowski J., Ewangelicy we wschodniej Wielkopolsce w służbie Niepodległej, „Zwiastun Ewangelicki” 2018, nr 24, https://calisia.pl/ewangelicy-we-wschodniej-wielkopolsce-w-sluzbie-niepodleglej,501 [dostęp: 20.01.2021]
Fate of kin Henkel related to Sanct-Peterbourg, http://www.suduva.com/s_petropol/henk_fate.htm [dostęp: 20.01.2021]
Góral J., Kotewicz R., Dwa wieki Tomaszowa Mazowieckiego. Zarys dziejów miasta 1788-1990, Tomaszów Mazowiecki 1992.
Katalog Powstańców Styczniowych, https://genealogia.okiem.pl/powstanies/ [dostęp: 20.01.2021]
Kotewicz R., Kot Antoni, [w:] Tomaszowski słownik biograficzny, z.1, red. R. Kotewicz, J. Wojniłowicz, Tomaszów Mazowiecki 1994.
Kotewicz R., Stumpf Otto, [w:] Tomaszowski słownik biograficzny, z.1, red. R. Kotewicz, J. Wojniłowicz, Tomaszów Mazowiecki 1994.
Kotewicz R., Tomaszowianie w Powstaniu Styczniowym, [w:] Z dziejów Powstania Styczniowego w Piotrkowskiem, red. M. Gąsior, Piotrków Trybunalski 1991.
Marciniak A., Przyczyny upadku Aleksandra Wielopolskiego, „Piotrkowskie Zeszyty Historyczne”, 2004, t. 6.
Masakry w Warszawie 1861, https://pl.wikipedia.org/wiki/Masakry_w_Warszawie_1861 [dostęp: 14.01.2021]
Pązik J., Jan Szymon Rudowski – nadpilicki bohater Powstania Styczniowego, http://skansenpilicy.pl/jan-szymon-rudowski-nadpilicki-bohater-powstania-styczniowego/ [dostęp: 19.01.2021]
Powstanie styczniowe, https://pl.wikipedia.org/wiki/Powstanie_styczniowe [dostęp: 14.01.2021]
Rudź W., Echa wydarzeń styczniowych w zbiorach Archiwum Państwowego w Tomaszowie Maz. 1863-1983, Tomaszów Mazowiecki 1985.
Witczak K.T., Benni Artur Wilhelm, [w:] Tomaszowski słownik biograficzny, z. 6, red. M. Hubka, K.T. Witczak, J. Wojniłowicz, A. Wróbel, Tomaszów Mazowiecki 2010.
Witczak K.T., Benni Karol Abraham, [w:] Tomaszowski słownik biograficzny, z. 6, red. M. Hubka, K.T. Witczak, J. Wojniłowicz, A. Wróbel, Tomaszów Mazowiecki 2010.
Witczak K.T., Słownik biograficzny Żydów tomaszowskich, Łódź-Tomaszów Mazowiecki 2010.
Witczak K.T., Udział ewangelików i starozakonnych z Tomaszowa Mazowieckiego w powstaniu styczniowym (1863–1864), [w:] Karty z dziejów Tomaszowa Mazowieckiego. W 100. rocznicę odzyskania niepodległości przez Polskę oraz 230-lecie powstania miasta, red. A. Wróbel, D. Warzocha, Tomaszów Mazowiecki 2018.
Witczak K.T., Udział tomaszowian w powstaniu styczniowym, [w:] Za wolność, równość, braterstwo. 150 rocznica wybuchu powstania styczniowego, red. W. Bogurat, Tomaszów Mazowiecki 2013.
Wróbel A., Powstanie styczniowe w powiecie rawskim i w Tomaszowie Mazowieckim, [w:] Za wolność, równość, braterstwo. 150 rocznica wybuchu powstania styczniowego, red. W. Bogurat, Tomaszów Mazowiecki 2013.
Zawadzki W., Tajemnica katakumb. Gdzie naprawdę spoczywa (zob.) ks. Żmudowski?, https://psbprzedborz.pl/tajemnica-katakumb-gdzie-naprawde-spoczywa-zob-ks-zmudowski/ [dostęp: 20.01.2021]
Zdrada J., Powstanie styczniowe, https://muzhp.pl/pl/c/983/powstanie-styczniowe [dostęp: 15.01.2021]
Ilustracje (ze zbiorów Muzeum):
1 – Karol Benni (1843-1916)
2 – Ignacy Furgalski (1846-1928)
3 – Gustaw Glaesmann (1842-1928)
4 – Pastor Karol Henkel (1841-1915)
5 – Teofil Janicki (1842-1930)
6 – Jan Henryk Knabe (1841-1909)
7 – Teofil Pietrusiński (1829-1899)
8 – Karol Sarré (1843-1927)
9 – Pinkus Sznycer (1841-?)
10 – Dawid Warzager (1838-1925)
11 – Ks. Ludwik Zajtz (1834-1901)
