Sto lat temu, w roku 1921 dobiegły końca walki o utrwalenie niepodległego bytu i granice Rzeczypospolitej Polskiej. 18 marca w łotewskiej Rydze podpisano traktat pokojowy z bolszewicką Rosją, zaś 3 maja wybuchło trzecie powstanie śląskie, dzięki któremu doszło do bardziej korzystnego niż wcześniej planowano podziału Górnego Śląska. W następnym, 1922 roku ostatecznie wytyczono granice na odcinku śląskim i polsko-litewskim (włączenie do Polski istniejącej od października 1920 r. Litwy Środkowej).
Przedstawiamy trzy pamiątkowe odznaki związane z walkami o utrwalenie polskich granic, znajdujące się w zbiorach działu historyczno-numizmatycznego.
Odznaka pamiątkowa „Front Litewsko-Białoruski” (nr inw. MT/H/N/1031) ustanowiona została rozkazem Ministerstwa Spraw Wojskowych i zatwierdzona w Dzienniku Rozkazów Ministerstwa Spraw Wojskowych nr 49 pod poz. 872 z 13 grudnia 1921 r.
Front Litewsko-Białoruski pod dowództwem gen. Stanisława Szeptyckiego powstał z zespolenia jednostek taktycznych Wojska Polskiego, operujących na obszarach byłego Wielkiego Księstwa Litewskiego. Jego zadaniem miało być wprowadzenie w życie koncepcji federalistycznej, czyli utworzenia niepodległych Litwy i Białorusi, które miały być buforem między Polską a komunistyczną Rosją. Dominujący na Litwie kierunek nacjonalistyczny zniweczył jednak plany nowej unii polsko-litewskiej, toteż młoda Republika Litewska stała się drugim obok Rosji przeciwnikiem Polski na Wschodzie. Żołnierze polscy współdziałali natomiast z broniącymi swej niepodległości Łotyszami.
Odznakę o wymiarach 40 x 40 mm bito w tombaku srebrzonym, stanowi ją równoramienny krzyż pokryty czarną emalią. Pośrodku krzyża znajduje się polski Orzeł w koronie, na piersi którego widnieje tarcza z herbem Jagiellonów. Odznaki wykonywały różne zakłady – niestety z uwagi na brak nakrętki nie możemy określić producenta prezentowanego egzemplarza.
Odznakę pamiątkowa „Orlęta” (nr inw. MT/H/N/1032) ustanowił 18 marca 1919 r. dowódca Armii „Wschód” gen. Tadeusz Rozwadowski (1866-1928). Została zatwierdzona w Dzienniku Rozkazów Ministerstwa Spraw Wojskowych nr 49 poz. 872 z 13 grudnia 1921 r. Przyznawano ją za walki w obronie Lwowa w okresie jego oblężenia oraz za walki o Kresy Wschodnie i Ziemię Czerwieńską. Wręczał ją osobiście gen. Rozwadowski; po jego śmierci nie było już upoważnionego do nadawania.
Odznaka przedstawia cztery stylizowane sylwetki orląt, tworzących ramiona krzyża, pomiędzy nimi promienie. Pośrodku, w okrągłym medalionie znajduje się herb Lwowa, otoczony napisem „Obrońcom Kresów Wschodnich 1919”.
Odznaki wg projektu T. Łuczyńskiego, tłoczone w mosiądzu lub tombaku (średnica ok. 43,5 mm) wytwarzał w swym zakładzie grawerskim we Lwowie kpt. Władysław Buszek (1888-1945).
Odznakę pamiątkową „Krzyż na Śląskiej Wstędze Waleczności i Zasługi” (nr inw. MT/H/N/1033) ustanowiła Górnośląska Komisja Odznaczeniowa w Katowicach w styczniu 1927 r.; zatwierdzić miało ją Ministerstwo Spraw Wojskowych już 10 stycznia 1927 r. (informacja wg: W. Bończa-Tomaszewski, Kodeks orderowy. Przepisy obowiązujące posiadaczy orderów, odznaczeń, medali i odznak, Warszawa 1939; w Dzienniku Rozkazów MSWojsk. z 1927 r. brak odpowiedniej wzmianki). Była to kontynuacja odznaczenia o tej samej nazwie, nadawanego w latach 1921-1924. Krzyż wybity w srebrzonym brązie jest dwustronny. Na awersie znalazły się daty powstań śląskich (na ramionach krzyża) oraz orzeł śląsko-piastowski z przepaską łączącą ramiona z krzyżem na piersiach (pośrodku). Na rewersie obosieczny miecz z głownią skierowaną w górę otoczoną półwieńcem z liści dębowych i laurowych otwartych u góry (widoczna jest inspiracja Krzyżem Walecznych). Autorem projektu był wybitny śląski pisarz, malarz, działacz plebiscytowy, kulturalny i narodowy, później dyrektor katowickiej rozgłośni Polskiego Radia i poseł na Sejm II Rzeczypospolitej – Stanisław Ligoń (1879-1954). Odznakę noszono na wstędze w kolorze niebieskim, z białymi paskami po bokach i amarantowymi brzegami, której niestety w przypadku naszego egzemplarza się nie zachowała.
Prezentowane odznaki zostały zakupione do zbiorów Muzeum w 2004 r.
dr Daniel Warzocha
adiunkt działu historyczno-numizmatycznego
