Na początku XVII wieku w mennictwie polskim pojawiła się niespotykana wcześniej moneta – ort. Pierwsze orty wybito w 1608 r. w Gdańsku. Przypomnijmy, że to bogate miasto posiadało prawo bicia własnej monety srebrnej i złotej. Odpowiedni przywilej nadał Gdańskowi król Polski Kazimierz Jagiellończyk już, w początkach wojny trzynastoletniej (1454). Na tej podstawie miasto do rozbiorów emitowało monety ozdobione swoim herbem. Podobne przywileje otrzymały także Toruń i Elbląg.
Ort – będący dużą, piękną i czytelną monetą – chętnie przyjmowany był w całej Rzeczypospolitej. Dawał się we znaki brak grubszej monety. Toteż już dwa lata później, w roku 1618 pojawiły się orty koronne, bite w mennicy bydgoskiej. Wybijanie ortów kontynuowano za panowania kolejnych królów, ostatnio – wprawdzie jako moneta próbna – w 1766 r., za Stanisława Augusta Poniatowskiego.
Ort stanowił równowartość ćwierci talara (stąd nazwa – w języku staroniemieckim ort oznaczał ćwiartkę monety o większej wartości). Wart był początkowo 10 groszy, od 1623 r. – 16 groszy i od 1650 r. – 18 groszy. Zaznaczała się tu inflacja drobnej monety. W przeciwieństwie do groszy, orty „trzymały” swoją wartość. Bito je w srebrze wysokiej próby – według ordynacji menniczej z 1616 r. powinny zawierać 5,23 g czystego srebra.
Najstarszy ort w naszych zbiorach numizmatycznych pochodzi z roku 1616. Waży 6,41 g, mierzy 29,5 mm średnicy (wartości według karty inwentarzowej opracowanej przez Marcina Gąsiora w 1967 r. – nieznacznie odbiegają od danych katalogowych).
Na awersie znajduje się popiersie Zygmunta III Wazy. Pod nim maleńkie literki S A. W otoku napis: ❧SIGIS[mundus]:III•D[ei]:G[ratia]•REX•POL[oniae]:M[agnus]:D[ux]:L[ithuaniae]:R[ussiae]:PRVS[siae]:•
Na rewersie herb Gdańska, nad nim gałązka laurowa i dwie gałązki palmowe, pod nim (przy lwich łapach) maleńkie literki S A. W otoku napis (przedzielony tarczą z łapą niedźwiedzia): ❧MONETA•CIVIT[atis]:GEDANENSIS•1616•
Łacińskie napisy znaczą odpowiednio: „Zygmunt III z Bożej Łaski Król Polski Wielki Książę Litewski, Ruski, Pruski” oraz „Moneta Miasta Gdańska”. Ale co oznacza łapa niedźwiedzia i małe, niemal niezauważalne literki S A?
Łapa niedźwiedzia to znak Daniela Clüwera (Klüwera), dzierżawcy mennicy gdańskiej w latach 1608-1618. Z kolei inicjały SA oznaczają rytownika. Był nim Samuel Ammon, urodzony w 1590 r. w szwajcarskim Schaffhausen. Między 1611 a 1613 r. zamieszkał w Gdańsku, odbył służbę wojskową i od 1613 r. zatrudniony został w mennicy miejskiej jako rytownik stempli do wytwarzanych monet, medali i pieczęci. Większość rytowanych stempli osobiście projektował. Jest m.in. autorem najsłynniejszej i najdroższej polskiej monety – 100-dukatówki z 1621 r., wybitej prawdopodobnie dla upamiętnienia zwycięstwa nad armią turecką pod Chocimiem. Zmarł w Gdańsku 27 marca 1622 r. i pochowany został w Bazylice Mariackiej.
Prezentowana moneta (nr inw. MT/H/N/150) znaleziona została w 1949 r. wśród 162 monet skarbu z Olszowca (gmina Lubochnia). Sprzedał ją do tomaszowskiego Muzeum w 1957 r. mieszkaniec Olszowca Józef Grad. Orta gdańskiego z 1616 r. wyceniono wtedy na 15 zł (przeciętne wynagrodzenie roczne wynosiło wówczas 15 348 zł). Dziesięć lat później wartość określono na 250 zł (przeciętne wynagrodzenie roczne wynosiło 24 192 zł). W katalogu Czesława Kamińskiego i Janusza Kurpiewskiego z 1990 r. monetę wyceniono na 30 000 zł, ale już na końcu tegoż katalogu zamieszczono aktualizację zmieniającą wycenę na 150 000 zł. Zaznaczono, że nową wycenę ustalono w lutym 1990 r. – był to czas hiperinflacji (przeciętne wynagrodzenie roczne w 1990 r. wynosiło 12 355 644 zł). Dziś podobne monety osiągają na aukcjach numizmatycznych – w zależności od stanu zachowania – ceny od kilkuset do kilku tysięcy złotych.
dr Daniel Warzocha
kustosz działu historyczno-numizmatycznego
Literatura:
Cywiński H., Dziesięć wieków pieniądza polskiego, Warszawa 1987.
Kamiński Cz., Kurpiewski J., Katalog monet polskich 1587-1632 (Zygmunt III Waza), Warszawa 1990.
archiwum.niemczyk.pl
aukcje.marciniak.com
gedanopedia.pl
onebid.pl
pl.wikipedia.org
zus.pl
