21 maja w Polsce ( w wielu innych krajach – 16 maja) wspominany jest Jan Nepomucen – wikariusz generalny, męczennik, święty Kościoła katolickiego; patron Czech, patron archidiecezji katowickiej i diecezji opolskiej; patron księży i spowiedników; opiekun mostów; patron żeglarzy, flisaków, młynarzy; wzywany w chwilach zniesławienia, konieczności zachowania dyskrecji; patron tajemnicy spowiedzi, wzywany w przypadku zagrożenia powodzią; patron rodu Habsburgów, drugi patron zakonu jezuitów. Uznawany za symbol milczenia, dochowania tajemnicy, wody, uniwersalności kultu, kaznodziejstwa, spowiedzi, pielgrzymki, jałmużny, oznaki godności kościelnej, uczoności, palladium, symbole astronomiczne
Życiorys Jana Nepomucena
Jan urodził się ok. 1320 r. w Pomuku niedaleko Pilzna, zmarł 20 marca 1393 r. w Pradze.. Był synem sędziego. Otrzymał staranne wychowanie i wykształcenie w zakonie cystersów. Studiował na uniwersytecie w Pradze, gdzie uzyskał doktorat z teologii, natomiast po studiach w Padwie – doktorat z prawa kanonicznego. Po dziesięciu latach pracy jako notariusz w kancelarii sądowej arcybiskupa Pragi przyjął święcenia kapłańskie (w 1380 r. ) i został proboszczem kościoła św. Gallusa ( Gawła) w Pradze. W roku 1389 został mianowany przez arcybiskupa Jana z Jensztejnu wikariuszem generalnym archidiecezji praskiej. Ciągłe nadużycia króla czeskiego Wacława IV oraz spory pomiędzy królem a arcybiskupem praskim Janem z Jensztejnu, czyniły pracę Jana Nepomucena coraz trudniejszą. Jan Nepomucen popadał w niełaskę króla. 20 marca 1393 r. stanął przed sądem. Wikariusz generalny został uwięziony i poddany torturom. Król nakazał bezwzględność w wykonaniu wyroku. „ Sięgnął nawet po pochodnie smołowe, by przypiekać nimi ciało Jana”. Następnie nakazał „ wlec kapłana ulicami Pragi ze związanymi rękami i nogami i wrzucić go z mostu Karola do Wełtawy”. Nieznana jest przyczyna, z powodu której król kazał zabić Jana Nepomucena . Według „Kroniki” Tomasza Ebendorfera z Haselbach z 1450 r. Jan zginął, ponieważ odmówił ujawnienia tajemnicy spowiedzi małżonki królewskiej – królowej Zofii. Według innej wersji, powodem niełaski było niezgodne z wolą króla zatwierdzenie opata dla klasztoru w Kladrubach.
Kult i zwyczaje
Po śmierci Jana Nepomucena w Pradze i niemal w całym kraju rozwinął się kult męczennika. Jego grób w praskiej katedrze św. Wita stał się celem pielgrzymek. Kult zniknął w okresie niepokojów religijnych w XV w. Odrodził się dzięki Habsburgom i Jezuitom w drugiej połowie XVII wieku. Jana Nepomucena beatyfikowano w 1721 r. Kanonizowano – w 1729 r.. Szczątki świętego spoczywają w srebrnym relikwiarzu w katedrze św. Wita ma Hradczanach w Pradze.
Z okazji wspomnienia Jana Nepomucena w wielu miejscowościach odbywają się procesje i inne uroczystości.
Ikonografia
Jan Nepomucen przedstawiany jest zawsze w stroju kapłańskim.
Jędrzej Kitowicz w swoim „Opisie obyczajów z panowania Augusta III” pisał: „Kanonicy poznańscy kolegiaty Marii Magdaleny zostali się przy swoim dawnym stroju, którego używają w chórze i w procesjach; a ten jest: na wierszchu rokiety płaszczyk krótki, okrywający plecy, ramiona i piersi, białym futrem cętkowanym albo gronostajami wyłożony, od którego futra nazywa ich pospólstwo 'kożuszkami’. Wyobrażenie tych mantoletów, czyli płaszczyków, najdoskonalej wystawują po dziś dzień malarze i snycerze na statuach i obrazach świętego Jana Nepomucena, gdyż dawniejszymi laty takich kożuszków, czyli mantoletów, wszyscy kanonicy katedralni w całym świecie chrześcijańskim używali. U nas w Polszcze dopiero za Augusta II dała się widzieć na kanonikach katedralnych reforma kap miasto kożuszków.”
Jan Nepomucen najczęściej ma biret na głowie i na szyi stułę ( jako znak spowiedzi). W ręku trzyma : palmę (typowy atrybut wszystkich męczenników – gałązka palmy. Bywa bardzo bujna bądź skromna, jednoliściowa. Często trzymana przez towarzyszącego aniołka), księgę ( czasem Jan trzyma Księgę jako znak uczonego i teologa, zwykle zamkniętą jako znak tajemnicy. Jeśli jest otwarta, to często widoczny jest tekst fragmentu biblijnego mówiącego np. o dotrzymaniu sekretu. Księga czasem leży na stole bądź ołtarzu) i krzyż ( zwykle przytulany przez Jana do piersi. Na krzyżu prawie zawsze jest wizerunek Chrystusa, odstępstwa wynikają z upraszczania pierwotnego wzorca. Jest jednak pewien typ – krzyża wzniesionego w jednej ręce nad głową – gdzie ten schemat nie obowiązuje. W innym ujęciu stosowanym w obrazach Jan adoruje krzyż ustawiony na ołtarzu bądź stole). Często Jana Nepomucen palcem dotyka ust ( symbol tajemnicy spowiedzi). Czasem wokół kapłana świeci sześć gwiazd ( według legendy sześć gwiazd wskazało miejsce, gdzie znajdują się zwłoki Jana, dzięki czemu je odnaleziono i wydobyto)
W roku 1693 na praskim moście Karola stanął posąg Jana Nepomucena, którym wielokrotnie się inspirowano, dzięki czemu „ Święty z mostu” stał się jednym z najbardziej rozpoznawalnych świętych w całym Kościele. W Polsce jedno z najlepszych przedstawień św. Jana Nepomucena znajduje się na Placu Trzech Krzyży w Warszawie autorstwa Jakub Fontany.
Według tradycji ludowej Jan Nepomucen to święty, który chronił pola i zasiewy przed powodzią, ale również i suszą. Dlatego figury Jana Nepomucena tzw. nepomuki spotkać można przy drogach w sąsiedztwie mostów, rzek, ale także na placach publicznych i kościelnych oraz na skrzyżowaniach dróg.
W zbiorach działu etnograficznego tomaszowskiego Muzeum znajduje się rzeźba św. Jana Nepomucena ( numer inwentarza: MT/E 1298). Obiekt pozyskany został przez Jana Piotra Dekowskiego (kustosza i kierownika Muzeum w latach 1949 – 1956). Pochodzi z przydrożnej kapliczki we wsi Wola Narupińska w gminie Żelechlinek. Rzeźba wykonana została z drewna, według miejscowej tradycji. W dokumentacji źródłowej brak danych dotyczących autora.
Rzeźba przestawia stojącą postać św. Jana Nepomucena, w stroju kapłańskim: długiej sutannie, bardzo pofałdowanej komży- rokiecie i krótkiej pelerynie z kapturem. Na szyi wyodrębniona jest stuła. Na głowie czapka – biret. Nogi postaci są lekko ugięte, widoczne na zwartej bryłowatej podstawie. Twarz o wyraźnie zaznaczonym długim, wąskim nosie, oczach, brwiach i lekko zaznaczonych ustach. Włosy ma długie, układające się. Tył postaci potraktowany schematycznie. Rąk brak. Rzeźba pęknięta z lewej strony: wzdłuż od ramion do nóg oraz na odcinku od połowy głowy do klatki piersiowej. Widoczne rysy i ubytki w drewnie na całej postaci. Muzealium przygotowane do konserwacji zaplanowanej na początek 2021 r.
Dorota Bill – Skorupa
Dyrektor Muzeum w Tomaszowie Mazowieckim im. A. hr. Ostrowskiego
Artykuł przygotowano na podstawie:
Karty katalogu naukowego muzealiów etnograficznych opracowanej przez W. Bogurat, 16.05.1980 r.
„ Święci na każdy dzień. Patroni naszych imion” V. Schauber, H.M. Schindler, Warszawa 2000,
„Opis obyczajów z panownia Augusta III” J. Kitowicz, Wirtualna Biblioteka Literatury Polskiej Uniwersytetu Gdańskiego
http://nepomuki.pl/nepomuk/historia.htm#%C5%BCycie
https://www.brewiarz.katolik.pl/czytelnia/swieci/05-21a.php3
