[…] odkrycie zupełne i gruntowne stosunku ludu do świata roślinnego i sposobu, w jaki lud świat ten spostrzega, rozumie i używa, byłoby wielce cennym przyczynkiem do rozpoznania zarówno psychologii ludu, jak jego obyczajów […] Dobrze byłoby, aby wiele osób na wielu punktach kraju studia te prowadziło, mogłaby się bowiem złożyć z tego całość zupełnie poważna. Z listu Elizy Orzeszkowej do Jerzego Aleksandrowicza z 4 VI 1891 roku. *
W zbiorach Muzeum w Tomaszowie Mazowieckim znajduje się nieco ponad trzydzieści arkuszy zielnikowych z roślinami zebranymi przez Jana Piotra Dekowskiego – niezmordowanego kronikarza kultury ludowej naszych okolic. Rośliny pochodzą ze wsi Sitowa pod Opocznem i zostały zebrane w lipcu 1952 roku. Przy większości okazów roślin Jan Piotr Dekowski umieścił metryczki z ich nazwami ludowymi, używanymi przez miejscową ludność. Większość okazów udało się przyrodnikowi muzeum oznaczyć, dwa pozostają zagadką ze względu na niekompletność. Ciekawostką jest pszenica (najprawdopodobniej) Wysokolitewska. Dawna odmiana pszenicy, w latach 50. XX w. jeszcze powszechnie uprawiana, obecnie uprawiana już tylko w gospodarstwach ekologicznych. Nie wiemy, dlaczego zostało zebranych nieco ponad trzydzieści arkuszy i nie było kontynuacji badań etnobotanicznych.
Okazy roślin opisane przez Jana Piotra Dekowskiego (nazwy polskie i łacińskie dopisane przez przyrodnika muzeum):
- Jara pszenica – inf. Wijata Józef, l.62. Zebrał w Ogonowicach Jan Piotr Dekowski, 12.7.1952.
- „Smyca”, „Opucha”, „grdest”, „gdzest” – chwast występujący w prosie, inf. Bronisława Wijata. Zebrał w Sitowej J. P. Dekowski, 18.7.1952 r. Rdest Polygonum L.
- „Świński pryk” – chwast występujący głównie w życie i ziemniakach, inf. Józef Wijata, l.62. Zebrał w Sitowej J. P. Dekowski, 18.7.1952 r. Rdestówka powojowata Fallopia convovulus (L.) A. Löve.
- „Bociany” /właściwa nazwa bniec/ – zebrał w Sitowej J. P. Dekowski, 18.7.1952 r. Lepnica rozdęta Silene vulgaris (Moench) Garcke.
- „Łoboda” – występuje jako chwast głównie w ziemniakach i lnie. Jadano ją w latach głodu, inf. Br. Wijata. Zebrał w Sitowej J. P. Dekowski, 16.7.1952 r. Komosa biała (lebioda) Chenopodium album
- „Drożnik” – chwast rosnący po miedzach polnych, inf. Ant. Wiktorowicz. Zebrał w Sitowej J. P. Dekowski, 18.7.1952 r. Cykoria podróżnik Cichorium intybus
- „Pismo” – rośnie w ogródku. Należy do jednej z najstarszych roślin hodowanych. Występuje w kilku zaledwie ogródkach. Używano go na bukiety wraz z innymi kwiatami. Jego odwarem robiono kompresy, którymi okładali stłuczenia u koni, inf. Bron. Wijata. Zebrał w Sitowej J. P. Dekowski. Wrotycz zwyczajny Tanacetum vulgare
- „Dzwoniec” – rośnie jako chwast głównie w życie, inf. Ant. Popecki. Zebrał w Sitowej J. P. Dekowski, 18.7.1952 r. Szelężnik Rhinanthus L.
- „Trowa”, „Trowica” – rośnie w lnie jako chwast, inf. Wład. Popecki. Zebrał w Sitowej J. P. Dekowski, 24.7.1952 r. Życica trwała Lolium perenne
- „Bzducha” – rośnie jako chwast w ogródkach, inf. Antonina Wiktorowicz, l. 37. Zebrał w Sitowej J. P. Dekowski, 25.07.1952 r.
- „Belica ogrodowa” – Zebrał w Sitowej J. P. Dekowski, lipiec 1952 r. Tojad mocny Aconitum napellus
- „Rumianek prawdziwy” – Zebrał w Sitowej J. P. Dekowski, lipiec 1952 r. Rumian polny Anthemis arvensis
- „Morana” – rośnie w ogródkach jako kwiat. Odwar z niej bywa używany na boleści żołądka. Moczy się kwiat w spirytusie i używa po kilka kropel z wodą, inf. Bronisława Wijata. Zebrał w Sitowej J. P. Dekowski, lipiec 1952 r. Wrotycz maruna Tanacetum parthenium (L.) Schultz – Bip.
- „Gorczyca” – uprawiana jako roślina użyteczna, gdyż nasiona jej poświęcone w Sobotę Wielkanocną jadano razem z potrawami, inf. Józef Wijata, lat 62. Zebrał w Sitowej J. P. Dekowski, lipiec 1952 r. Gorczyca polna Sinapis alba
- „Macierzanka” – Zebrał w Sitowej J. P. Dekowski, lipiec 1952 r. Macierzanka zwyczajna Thymus pulegioides
- „Pasternak” – z korzeni tej rośliny gotowali zupę i jedli z kluskami, lipiec 1952 r. Pasternak zwyczajny Pastinaca sativa
- „Boża trawka” – należy do najstarszych roślin hodowanych w ogródkach. Używano jej na bukiety, którymi zdobiono ołtarze w kościele późną jesienią oraz używano jej do „kwiatów” jakie nosili przy czapkach drużbowie w czasie wesela. Wkładano także do „wionka”, inf. Bronisława Wijata. Zebrał w Sitowej J. P. Dekowski, lipiec 1952 r.
- Proso – na polu w Sitowej. Proso zwyczajne Paniculum miliaceum
- Pszenica wysoka Litewka. Odmiana pszenicy Wysokolitewska.
- Sitowa, t.zw pszenica tutejsza. Sprawdzić u obywatela J. Wijaty z Sitowej.
Okazy roślin nieopisane przez Jana Piotra Dekowskiego, oznaczone przez przyrodnika muzeum:
- Wilczomlecz obrotny (Kołowrotek) Euphorbia helioscopia
- Len zwyczajny Linum usitatussimum
- Pięciornik srebrny Potentilla argentea
- Pokrzywa zwyczajna Urtica dioica
- Kurzyślad polny Anagallis arvensis
- Pieprzyca gruzowa Lepidium rudereale
- Czyściec błotny Stachys palustris
- Chaber bławatek Centaurea cyanus
- Żyto zwyczajne Secale cereale
* Eliza Orzeszkowa zgłębiała wiedzę etnobotaniczną na potrzeby literatury, m.in. pisząc „Nad Niemnem”. Dokształcała się u nadniemeńskich lekarek wiejskich i mieszkanek wsi. Natomiast w bardziej naukowym „botanizowaniu” pomagali jej profesorowie Jerzy Aleksandrowicz, Edmund Jankowski oraz Henryk Nusbaum.
Magdalena Sepkowska – przyrodnik muzeum
Bibliografia:
Album kwiatowe Elizy Orzeszkowej, wstęp M. Jonca, komentarz Z. Mirek, Wrocław 2018.
Kaszak S., Z miłości do (kresowej) flory (dostęp 20.08.2022) https://apcz.umk.pl/sztukaedycji/article/view/SE.2020.00020/26184
Kielak A. M., Zielnik Elizy Orzeszkowej. Nieznany zabytek botaniczny przechowywany w zbiorach PTPN, Poznań 2004.
Kuźnicka B., Zielniki i albumy florystyczne Elizy Orzeszkowej (dostęp 20.08.2022) https://bazhum.muzhp.pl/media/files/Kwartalnik_Historii_Nauki_i_Techniki/Kwartalnik_Historii_Nauki_i_Techniki-r2006-t51-n2/Kwartalnik_Historii_Nauki_i_Techniki-r2006-t51-n2-s69-78/Kwartalnik_Historii_Nauki_i_Techniki-r2006-t51-n2-s69-78.pdf
Rutkowski L., Klucz do oznaczania roślin naczyniowych Polski niżowej, Warszawa 2019.
Szafer W., Kulczyński S., Pawłowski B., Rośliny Polskie, Warszawa 1988.
