W Narodowym Dniu Pamięci Żołnierzy Wyklętych przypominamy postacie tomaszowskich żołnierzy Armii Krajowej i powojennej konspiracji antykomunistycznej – braci Stefana i Jana Czarneckich.
Pochodzili z rodziny o silnych tradycjach patriotycznych. Byli synami nauczycieli Stefana Lecha Czarneckiego (1897-1971) i Antoniny Eleonory Czarneckiej z domu Rychter (1896-1986), działających w Polskiej Organizacji Wojskowej, po odzyskaniu niepodległości przez wiele lat aktywnych społecznie, a w czasie II wojny światowej współorganizujących tajne nauczanie w Tomaszowie. Dodajmy, że ich pradziadek, unicki ksiądz Antoni Zatkalik (proboszcz parafii Horodyszcze w diecezji chełmskiej) walczył w powstaniu styczniowym i został zesłany do Czerni w guberni tulskiej. Brat matki Antoniny, st. sierż. Ludwik Rychter (legionista i peowiak), dowódca artylerii pociągu pancernego nr 12 „Kaniów” zginął w wojnie polsko-rosyjskiej 10 czerwca 1920 r.
Stefan Czarnecki urodził się w Tomaszowie Mazowieckim 17 października 1925 r. Walczył w szeregach Armii Krajowej pod Stefanowem, Przysuchą, Białym Ługiem. Używał pseudonimów „Tajfun” i „Alan”. Pod jego pieczą znajdowała się w tym czasie drużynowa torba sanitarna (dziś znajduje się w zbiorach tomaszowskiego Muzeum). W powojennej konspiracji należał do oddziału Narodowego Zjednoczenia Wojskowego kpt. Jana Morawca ps. „Remisz”. Już w czerwcu 1945 r. większość członków organizacji została aresztowana i skazana. Stefan odsiedział 2 lata w stalinowskim więzieniu we Wronkach. Po wyjściu z więzienia studiował na Wydział Nauk Humanistycznych Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego oraz w Studium Wiedzy o Filmie Instytutu Sztuki Polskiej Akademii Nauk. Został filologiem-edytorem i redaktorem-dziennikarzem. W 1948 r. otrzymał Krzyż Virtuti Militari V klasy (nadany przez kapitułę w Londynie). Pracował w redakcjach czasopism: „Słowo Powszechne” (1952-1955), „Za i Przeciw” (1955-1958), „Ekran” (od 1959). Mieszkał w Warszawie. Po przejściu na emeryturę wspierał kombatantów Armii Krajowej oraz Dom Dziecka w Tomaszowie. Rodziny nie założył. Zmarł tragicznie w Warszawie 6 czerwca 2006 r., urnę z jego prochami złożono 13 czerwca w rodzinnym grobowcu w Tomaszowie Mazowieckim.
Jan Marian Czarnecki urodził się w Tomaszowie Mazowieckim 22 lipca 1927 r., choć w dokumentach widniał rok 1928 – rodzina zmieniła chłopcu datę urodzenia, aby uchronić go przed wywózką na roboty do Niemiec. Także wstępując do Armii Krajowej (według przekazów rodzinnych już w 1942 r.) z pewnością nie podawał prawdziwej daty urodzenia, gdyż nie zostały przyjęty z uwagi na zbyt młody wiek. Od lipca 1944 r. Jan Czarnecki był żołnierzem 25 pułku piechoty Armii Krajowej ps. „Orlik”. Uczestniczył w Akcji „Burza”. W szeregach AK walczył do jej rozwiązania w styczniu 1945 r. Po wkroczeniu Armii Czerwonej wstąpił do Grupy Miejskiej Ruchu Samoobrony Armii Krajowej i Narodu (organizacji utworzonej przez por. Stanisława Karlińskiego ps. „Burza”). Od czerwca 1945 r. wchodził w skład oddziału sierż. Mariana Kubiaka ps. „Babinicz”. Był łącznikiem, używał pseudonimu „Grom”. Nie ujawnił się z resztą oddziału w lipcu 1945 r., a we wrześniu spotkał się w Częstochowie z kpt. Stanisławem Sojczyńskim ps. „Warszyc”, został przez niego awansowany na podporucznika oraz zmienił pseudonim na „Pirat”. Już w Konspiracyjnym Wojsku Polskim zorganizował komórkę rozpracowującą więzienie we Wronkach, w którym karę odbywał jego brat Stefan, jak również wielu kolegów z Tomaszowa. Akcja rozpracowywania więzienia trwała od września 1945 do stycznia 1947 r., kiedy została zdekonspirowana w wyniku zdrady jednego z partyzantów, który został aresztowany przez UB i załamał się w śledztwie. „Piratowi” udało się jednak uniknąć aresztowania. W tym czasie nadal funkcję łącznika między dwoma działającymi w rejonie Tomaszowa, grupami KWP st. sierż. Bolesława Rybaka ps. „Żbik” i Stanisława Jaworskiego ps. „Upiór”.
Nie chcąc stwarzać przeszkód dla zwolnienia swego brata i kolegów na mocy amnestii, 14 kwietnia 1947 roku ujawnił się, pozorując zerwanie z konspiracją i powrót do „normalnego życia”; zataił jednak fakt posiadania dwóch sztuk broni palnej. Zorganizował batalion KWP „Źródło” i dowodził nim (od 11 listopada 1946 r. już w stopniu porucznika), jednocześnie stojąc na czele oddziału partyzanckiego „Pirat”; działalność skupiała się na szkoleniach, magazynowaniu broni, organizowaniu bunkrów i tajnych skrytek. W 1948 r. Jan Czarnecki uzyskał świadectwo dojrzałości w tomaszowskim Liceum Pedagogicznym. Aresztowany 7 października 1949 r., wkrótce został skazany w przyspieszonym procesie w Piotrkowie Trybunalskim na czterokrotną karę śmierci, którą anulowano; ostatecznie 1 czerwca 1950 r. Wojskowy Sąd Rejonowy w Łodzi skazał Jana Czarneckiego na dożywocie. Wyrok odsiadywał we Wronkach. Warunkowo zwolniony z więzienia 1 czerwca 1956 r., wskutek zachodzących w ówczesnej Polsce zmian politycznych nigdy do niego nie wrócił. Już jesienią 1956 r. dostał się na Uniwersytet Warszawski, gdzie do 1961 r. studiował historię sztuki (studiów nie ukończył, gdyż nie akceptował upolitycznienia proponowanych tematów prac magisterskich). Zajmował się dziennikarstwem filmowym w tygodniku „Za i Przeciw” oraz fotografiką, współpracował m.in. z redakcją encyklopedii powszechnej PWN oraz Episkopatem Polski, na którego zlecenie dokumentował sanktuaria maryjne. Współpracował z Galerią Współczesną Marii i Janusza Boguckich. W latach 80. współpracował z wydawnictwami drugiego obiegu.
Otrzymał Brązowy Krzyż Zasługi z Mieczami (1945 – rozkaz Dowódcy AK), Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski (1994), Krzyż Armii Krajowej (1994 i wcześniej przez władze emigracyjne w Londynie), Krzyż Partyzancki (1995) oraz wiele innych odznaczeń nadanych przez władze II RP na uchodźstwie, III RP, organizacje społeczne i kombatanckie. Mieszkał w Warszawie, choć w ostatnich latach życia niemal stale przebywał w Tomaszowie i okolicach, co wiązało się z jego aktywnością kombatancką. Był współorganizatorem Ogólnokrajowego Związku Byłych Żołnierzy Konspiracyjnego Wojska Polskiego i przewodniczący jego tomaszowskiego oddziału, współorganizatorem i wiceprzewodniczącym oddziału Związku Więźniów Politycznych Okresu Stalinowskiego oraz członkiem Rady Kombatantów i Osób Represjonowanych przy Staroście Tomaszowskim. Po 1989 r. awansowany został do stopnia majora. Napisał broszurę pt. Konspiracyjne Wojsko Polskie. Baon „Źródło” – Tomaszów Maz. Zarys historyczny, wydaną przez tomaszowskie Muzeum w 2002 r.
Był żonaty z Mirosławą z Mazowieckich. Na wieczną wartę odszedł 1 kwietnia 2011 r. w Warszawie, 14 kwietnia pochowany został w rodzinnym grobowcu na tomaszowskim cmentarzu przy ul. Smutnej.
W zbiorach Muzeum w Tomaszowie Mazowieckim im. Antoniego hr. Ostrowskiego znajduje się wiele fotografii, dokumentów i innych pamiątek rodziny Czarneckich – niektóre przedstawiamy na poniższych ilustracjach.
dr Daniel Warzocha
kustosz działu historyczno-numizmatycznego
Literatura:
Czarnecki J. M., Konspiracyjne Wojsko Polskie. Baon „Źródło” – Tomaszów Maz. Zarys historyczny, Tomaszów Mazowiecki 2002.
Koza M., Dwaj Bracia Niezłomni, Wronki 2015 (praca wyróżniona w Ogólnopolskim Konkursie „Żołnierze Wyklęci – Bohaterowie Niezłomni”) – Muzeum w Tomaszowie Mazowieckim, Dział historyczno-numizmatyczny, Ewidencja dodatkowa, nr inw. MT/ED/H/36.
Kto jest kim? Tomaszowianie końca XX wieku, opr. D. R. Potocki, Tomaszów Mazowiecki 2000.
Sitnik A. K., Udział bernardynów w powstaniu styczniowym i ich późniejsze losy, „Studia Teologiczne” 2021, z. 4.
Pązik J., Tomaszowianie „Wyklęci” cz. 3, https://www.nasztomaszow.pl/wiadomosci/15380,tomaszowianie-wykleci-cz3 [dostęp: 21.02.2022]
Pązik J., Tomaszowianie „Wyklęci” cz. 1, https://www.nasztomaszow.pl/wiadomosci/15456,tomaszowianie-wykleci-cz1 [dostęp: 21.02.2022]
Pązik J., Tomaszowianie „Wyklęci” cz. 4 – Jan Czarnecki, https://www.nasztomaszow.pl/wiadomosci/15348,tomaszowianie-wykleci-cz4-jan-czarnecki [dostęp: 21.02.2022]
Ilustracje:
1 – Rodzina Czarneckich – Antonina i Stefan z synami Stefanem i Janem (ok. 1930)
2 – Torba sanitarna, za którą odpowiedzialny był Stefan Czarnecki w czasie walk 25 pułku piechoty AK (1944)
3 – Stefan Czarnecki w czasie pracy w redakcji tygodnika „Ekran” (po 1959)
4 – Jan Czarnecki (koniec lat 40.)
5 – Koperta listu Antoniny Czarneckiej do syna Jana przebywającego w więzieniu we Wronkach (zwrot do nadawcy – Jan Czarnecki został zwolniony 1 czerwca 1956 r.)
6 – Mundur mjr. Jana Czarneckiego (lata 90.)
7 – Ryngraf mjr. Jana Czarneckiego (lata 90.)
8 – Niektóre odznaczenia mjr. Jana Czarneckiego (1949-1995)
9 – Opracowanie historyczne mjr. Jana Czarneckiego – broszura wydana przez tomaszowskie Muzeum (2002)
10 – Grób rodziny Czarneckich na cmentarzu rzymskokatolickim przy ul. Smutnej w Tomaszowie Mazowieckim (po 2011)
