Utworzone w 1815 r. na mocy postanowień kongresu wiedeńskiego Królestwo Polskie (połączone unią personalną z Rosją) utrzymało polski system pieniężny. Jednostką walutową jak przed rozbiorami był złoty polski dzielący się na 30 groszy. Zmianie uległ natomiast układ nominałów. Napisy na monetach były w języku polskim, choć symbolika nie pozostawiała wątpliwości co do podporządkowania Rosji.
Tak jak dawniej, system pieniężny oparto na grzywnie kolońskiej (jednostka masy równa 233,856 g). z grzywny kolońskiej czystego srebra bić miano monety wartości 84 złotych polskich (jak w okresie Księstwa Warszawskiego), zaś z grzywny kolońskiej czystego złota – 1224 złp. Moneta Królestwa była tak pomyślana, by złoty polski równy był 15 kopiejkom, a rubel równał się 6 złotym i 20 groszom. „Wyrok urządzaiący Mennicę w Królestwie Polskiém, i oznaczaiący wartość, stępel i gatunek pieniędzy Polskich, w Warszawie na dniu 19. Listopada/1. Grudnia 1815 r. zapadły” przewidywał wybijanie monet miedzianych o nominale 1 i 3 groszy, bilonowych (niespełna 20% zawartości srebra) o nominale 5 i 10 groszy, srebrnych o nominale 1, 2 i 5 złotych polskich oraz złotych o nominale 25 i 50 złotych polskich (25 złp nazywano pojedynczym, a 50 złp – podwójnym złotym królewskim). System monetarny uzupełniono później emisją srebrnych dziesięciozłotówek, na co Aleksander I zgodził się 20 października 1818 r.
Taką właśnie monetę – dziś równo dwustuletnią – prezentujemy. Jest niewątpliwie najokazalszą ze srebrnych monet Królestwa. Od początku zwracano uwagę na jej urodę: książę namiestnik Królestwa Polskiego gen. Józef Zajączek zastrzegł, by wybijano ją tylko na nowych maszynach, zapewniających prostopadłe obrzeża. Emitowano ją w latach 1820-1825, prawnym środkiem płatniczym przestała być 1 maja 1847 r. Na awersie znajduje się portret Aleksandra I z profilu, w otoku umieszczono napis (biegnący zgodnie z ruchem wskazówek zegara, u góry rozdzielony sześcioramienną gwiazdką): ALEXANDER I CESARZ SA[modzierżca] W[szech] ROS[ji] KRÓL POLSKI. Na rewersie umieszczono herb Królestwa Polskiego – tzw. orzeł rosyjsko-polski (dwugłowy orzeł rosyjski, na którego piersiach umieszczono tarczę z orłem polskim – w odróżnieniu od herbu imperialnego, gdzie na piersiach orła widnieje wizerunek św. Jerzego zabijającego smoka). Na głowami orła znajduje się cesarska korona, jednak niepołączona bezpośrednio z orłem U góry w półkolu napis (rozdzielony koroną): 10 ZŁOTYCH POLSKICH, po bokach korony rok 18 – 24, u dołu w półkolu napis Z SREBRA KRAIOWEGO. Nad nim, po bokach ogona orła, inicjały I. – B. Oznaczają one Jakuba Benika (Benicke) – intendenta Mennicy Warszawskiej w latach 1811-1827.
Dziesięciozłotówkę wybito w srebrze próby 868, na krążku średnicy 39 mm, wagi 31,1 g. Rant monety jest gładki. Według sprawozdań mennicy w latach 1820–1824 w obieg wypuszczono 3599 sztuk dziesięciozłotówek, z czego na rocznik 1824 przypada zaledwie 513 egzemplarzy. Ogólny nakład był więc niewielki, z pewnością też znaczna jego część nie zachowała się do naszych czasów. Nic dziwnego, że moneta jest rzadkością kolekcjonerską. W katalogu z 1976 r. jej rzadkość oznaczono symbolem R 3 i wyceniono na 12000 zł (przeciętne wynagrodzenie miesięczne wynosiło wówczas 4281 zł). Współczesne katalogi oceniają rzadkość na R 5, a na aukcjach kolekcjonerskich podobne egzemplarze osiągają ceny w zależności (od stanu zachowania) od kilkunastu nawet do kilkudziesięciu tysięcy złotych.
Moneta zakupiona została do zbiorów muzealnych w łódzkiej „Desie” (Dzieła Sztuki i Antyki) w lipcu 1979 r. i zarejestrowana pod numerem inwentarzowym MT/H/N/625. Obecnie prezentowana jest na stałej wystawie numizmatycznej.
dr Daniel Warzocha
kustosz działu historyczno-numizmatycznego
Bibliografia:
Wyrok urządzaiący Mennicę w Królestwie Polskiém, i oznaczaiący wartość, stępel i gatunek pieniędzy Polskich, w Warszawie na dniu 19. Listopada/1. Grudnia 1815 r. zapadły, „Dziennik Praw Królestwa Polskiego”, t. I (1816), nr 2, [w:] https://pl.wikisource.org/wiki/Wyrok_urz%C4%85dzai%C4%85cy_Mennic%C4%99_w_Kr%C3%B3lestwie_Polski%C3%A9m,_i_oznaczai%C4%85cy_warto%C5%9B%C4%87,_st%C4%99pel_i_gatunek_pieni%C4%99dzy_Polskich,_w_Warszawie_na_dniu_19._Listopada/1._Grudnia_1815_r._zapad%C5%82y [dostęp: 26.03.2024]
Cywiński H., Dziesięć wieków pieniądza polskiego, Warszawa 1987.
Kamiński Cz., Kopicki E., Katalog monet polskich 1764-1864, Warszawa 1976.
Katalog monet polskich i z Polską związanych: XX i XIX wiek, monety koronne Stanisława Augusta Poniatowskiego [tytuł na okładce: Fischer – Katalog monet polskich 2008], Bytom 2008.
10 złotych polskich (1820–1825), Wikipedia, https://pl.wikipedia.org/wiki/10_z%C5%82otych_polskich_(1820%E2%80%931825) [dostęp: 26.03.2024]
Monety Królestwa Kongresowego, Wikipedia, https://pl.wikipedia.org/wiki/Monety_Kr%C3%B3lestwa_Kongresowego [dostęp: 26.03.2024]
Królestwo Polskie (Kongresowe) 1815-1835. 10 złotych, Fortress Catalogue, https://fortresscatalogue.com/coin_details.php?cat=1824PL00800 [dostęp: 26.03.2024]
10 złotych 1824 [aukcje archiwalne], Niemczyk – Dom Aukcyjny – Antykwariat Numizmatyczny, https://archiwum.niemczyk.pl/?s=10+z%C5%82otych+1824 [dostęp: 26.03.2024]
10 złotych 1824 [aukcje archiwalne], OneBid, https://onebid.pl/pl/archive/1/0/0/0/10%20z%C5%82otych%201824 [dostęp: 26.03.2024]
