Muzealny obiekt miesiąca – kwiecień 2022
W dramatycznym momencie historii, gdy Ukraina broni swej niepodległości przed barbarzyńską agresją rosyjską, przedstawiamy banknoty ukraińskie znajdujące się w naszych zbiorach numizmatycznych.
W czasie I wojny światowej na ziemiach Ukrainy, wcześniej podzielonych między Rosję i Austro-Węgry, coraz silniejsze były dążenia niepodległościowe. Nadzieje na samodzielność otwierała rewolucja lutowa w Rosji. Utworzona 17 marca 1917 r. Ukraińska Centralna Rada opowiadała się za autonomią Ukrainy w łączności z demokratyczną Federacją Rosyjską. Plany te straciły sens po przejęciu władzy w Rosji przez bolszewików, w związku z czym 20 listopada 1917 r. ogłoszono utworzenie Ukraińskiej Republiki Ludowej, a 22 stycznia 1918 r. proklamowano jej pełną niepodległość. Prezydentem Republiki został przewodniczący Ukraińskiej Centralnej Rady, historyk i polityk Mychajło Hruszewski.
Władza Ukraińskiej Republiki Ludowej nie zdążyła się utrwalić, gdyż przy wsparciu cesarskich Niemiec już w kwietniu 1918 r. doszło do przewrotu i utworzenia tzw. Państwa Ukraińskiego na czele z gen. Pawłem Skoropadskim, który przyjął tytuł hetmana. Po klęsce II Rzeszy powróciła Ukraińska Republika Ludowa, jednak już bez urzędu prezydenta (zastąpił go Dyrektoriat na czele z Wołodymyrem Wynnyczenką, a od lutego 1919 r. – Symonem Petlurą). Tworzące się państwo ukraińskie nie miało ustalonych granic, pozostając w konflikcie z bolszewicką Rosją (dążącą do aneksji jej terytorium) oraz Polską (wobec wzajemnie sprzecznych dążeń do włączenia w skład swego organizmu państwowego mieszanych narodowościowo ziem pogranicznych). Ponadto w czasie I wojny światowej na terenach Ukrainy operowały armie niemieckie i austro-węgierskie, a następnie m.in. wojska „białych” generałów Denikina i Wrangla, anarchistyczna partyzantka Nestora Machno i inne oddziały o sprzecznych ideologiach i dążeniach. W kwietniu 1920 r. doszło do porozumienia polsko-ukraińskiego (umowa warszawska) wobec zagrożenia ze strony wspólnego wroga – komunistycznej Rosji. Niestety, traktat ryski z 18 marca 1921 r. oznaczał tragiczny w skutkach rozbiór Ukrainy. Jego stroną nie była już Ukraińska Republika Ludowa, lecz marionetkowa Ukraińska Socjalistyczna Republika Radziecka. Władze ukraińskie udały się na emigrację, a na własne niepodległe państwo Ukraińcy czekać musieli jeszcze 70 lat – do rozpadu ZSRR w 1991 r.
Jednym z atrybutów państwowości jest waluta. Jednostką pieniężną Ukraińskiej Republiki Ludowej został karbowaniec, następnie od 1 marca 1918 r. hrywna (czy ściślej, zgodnie z wymową ukraińską – hrywnia), a pod rządami hetmańskimi ponownie karbowaniec. Hrywna odpowiadała ½ karbowańca i podzielona była na 100 szahów (1 karbowaniec = 200 szahów). Pierwszy banknot o nominale 100 karbowańców ukazał się już 5 stycznia 1918 r. (z datą 1917). Cykl produkcji papierowego pieniądza od projektu do gotowych banknotów nie nadążał za zmieniającą się sytuacją polityczną – nierzadko banknoty wprowadzała do obiegu już inna władza niż ta, która je zamawiała. I jeszcze kilka słów na temat nazw jednostek pieniężnych. Karbowańcami na Ukrainie nazywano rosyjskie ruble, hrywna nawiązuje do średniowiecznej formy pieniądza zwanej w Polsce grzywną, zaś szahem (słowo może pochodzić od staropolskiego szeląga) nazywano na przełomie XIX i XX wieku monetę półkopiejkową (wcześniej dwukopiejkową, a jeszcze wcześniej polskiego trojaka).
W zbiorach numizmatycznych tomaszowskiego Muzeum znajduje się kilka banknotów ukraińskich z tego burzliwego okresu.
Banknot o nominale 50 karbowańców (nr inw. MT/H/N/1352; il. 1-2) wprowadzony został do obiegu 9 września 1918 r. Na awersie umieszczono napis „Znak Derżawnoji Skarbnyci” (Znak Skarbu Państwa), niżej godło Ukrainy (Tryzub), nominał „50 karbowanciw” i podpis Dyrektora Skarbu Państwa (Charyton Łebid’-Jurczyk). Po bokach postacie Kozaka z łopatą (stąd potoczne określenie banknotu – „łopatky”) i kobiety w stroju ludowym ze snopem zboża. U dołu numer AK II 204 i klauzula o wartości obiegowej na równi z biletami kredytowymi (oficjalne określenie banknotów carskiej Rosji i Rządu Tymczasowego). Na rewersie u góry nominał, w środku profile kobiety i mężczyzny, u dołu informacja o karaniu więzieniem fałszowania pieniędzy oraz herb Ukrainy (Tryzub).
Banknot o wymiarach 130 x 75, według projektu Ołeksandra Krasowskiego, wydrukowano w drukarni Wasyla Kulżenki w Kijowie. Wskazuje na to seria AK (istnieją także banknoty serii AO drukowane w Odessie).
Egzemplarz znajdujący się w naszych zbiorach posiada pewną szczególną cechę. Z pozoru przypadkowe znaczki postawione atramentem na lewym brzegu awersu przy wnikliwej analizie okazują się zapisem hebrajskiego imienia Malka (מלכה). Jaka tajemnica kryje się za tym podpisem? Kim mogła być ukraińska Żydówka, może płacąca tym banknotem w tak bardzo niespokojnych czasach ponad sto lat temu? Stare banknoty, przechodzące kiedyś wielokrotnie z rąk do rąk, mają swoją historię – niestety nie jest nam dane jej poznać…
Banknot o nominale 500 hrywien (MT/H/N/1355; il. 3-4) wprowadzono do obiegu 17 października 1918 r. Na awersie u góry znalazł się napis „Ukrajinska Narodnia Respublika / Derżawnyj Kredytowyj Bilet” (Ukraińska Republika Ludowa – Państwowy Bilet Kredytowy), niżej głowa bogini Ceres w ośmiokącie, po bokach godło Ukrainy (Tryzub), niżej nominał pisany słownie, podpisy Dyrektora (Wołodymyra Ihnatowycza) i Skarbnika Banku Państwowego, informacja o wartości hrywny w złocie według miar rosyjskich: „1 hrywnia mistyt’ 8,712 doli szczyroho zołota” – „1 hrywnia mieści 8,712 doli czystego złota”, co odpowiadało 0,383328 g czystego złota. Wartość hrywny równa była zatem ½ carskiego rubla (z którym z kolei zrównano ukraińskiego karbowańca). Oczywiście przeliczenie na złoto w ówczesnej sytuacji było czysto teoretyczne, nie mówiąc o wymienialności. Nawiązywano jednak do tradycji sprzed 1914 r., kiedy to kruszcowe pokrycie banknotów nie było abstrakcją, lecz gwarancją zaufania do państwowego pieniądza. Na rewersie w środku znalazło się godło Ukrainy (Tryzub), na jego tle klauzula o wartości obiegowej na równi z biletami kredytowymi i informacja o karaniu fałszowania pieniędzy według prawa, po bokach nominał, nad nim numer A 0902739, w rogach czterokrotnie powtórzone godło Ukrainy, u dołu rok 1918.
Banknot o wymiarach 184 x 119 mm, według projektu Heorhija Narbuta zamówiony został przez władze Ukraińskiej Republiki Ludowej, lecz do obiegu wszedł już w czasach Hetmanatu. Drukowany był w Berlinie. Posiada więc charakterystyczny niemiecki numerator, występujący także na markach polskich Generał-Gubernatorstwa Warszawskiego i oczywiście banknotach Rzeszy. Z uwagi na postać kobiecą na awersie nazywany potocznie był „horpynką”.
Banknot o nominale 10 karbowańców (MT/H/N/1351; il. 5-6) wprowadzono do obiegu w sierpniu 1919 r. Na awersie po lewej stronie godło Ukrainy (Tryzub) i numer AБ 101285. Pośrodku u góry napis „Znak Derżawnoji Skarbnyci”, niżej nominał podany słownie „desjat’ / karbowanciw”, klauzula o wartości obiegowej na równi z biletami kredytowymi i podpis Dyrektora Skarbu Państwa (Charyton Łebid-Jurczyk). Po prawej stronie liczba „10” w ozdobnym obramowaniu. Na rewersie po lewej stronie herb Ukrainy (Tryzub). Po prawej u góry nominał „10 / karbowanciw”, niżej informacja o karaniu prawem fałszowania pieniędzy. Wokół ornament roślinny. Na banknocie nie ma daty emisji.
Banknot o wymiarach 140 x 83 mm, według projektu Hryhorija Zołotowa, drukowany był w Kamieńcu Podolskim. Z uwagi na kolorystykę potocznie nazywany był „raky” (raki).
Banknot o nominale 100 karbowańców (MT/H/N/1353; il. 7-8) wprowadzono do obiegu w sierpniu 1919 r. Na awersie u góry napis „Ukrajinska Derżawa” (Państwo Ukraińskie), niżej godło Ukrainy z okresu Hetmanatu – w kartuszu zwieńczonym Tryzubem postać Kozaka z muszkietem. Niżej napis „Znak Derżawnoji Skarbnyci”, nominał, podpis Dyrektora Skarbu Państwa (Charyton Łebid’-Jurczyk) i rok 1918. Po lewej stronie w owalu sucha pieczęć przedstawiająca portret Bohdana Chmielnickiego, niżej numer AA 220111. Na rewersie u góry nominał, w środku informacja o karaniu fałszowania pieniędzy według prawa (na tle godła Ukrainy z okresu Hetmanatu analogicznego jak na awersie), u dołu klauzula o wartości obiegowej na równi z biletami kredytowymi.
Banknot o wymiarach 174 x 88 mm, według projektu Heorhija Narbuta, drukowany był w Kamieńcu Podolskim.
Banknot o nominale 250 karbowańców (MT/H/N/1354; il. 9-10) także wprowadzono do obiegu w sierpniu 1919 r. Na awersie u góry napis „Ukrajinska Derżawa”, niżej mniejszymi literami napis „Znak Derżawnoji Skarbnyci”, w środku godło Ukrainy (Tryzub), po bokach nominał, podpis Dyrektora Skarbu Państwa (Charyton Łebid’-Jurczyk), niżej rok 1918 i numer AA 071576. Na rewersie u góry napis „Znak Derżawnoji Skarbnyci”, niżej herb Ukrainy (Tryzub) i informacja o karaniu fałszowania pieniędzy zgodnie z prawem, u dołu nominał i klauzula o wartości obiegowej na równi z biletami kredytowymi.
Banknot o wymiarach 152 x 98 mm, według projektu Borysa Romanowskiego, drukowany był w Kamieńcu Podolskim. Z uwagi na kolorystykę potocznie nazywany był „kanarejky” (kanarki).
Trzy ostatnie banknoty zamówione zostały przez władze Hetmanatu, lecz do obiegu weszły już za rządów Dyrektoriatu Ukraińskiej Republiki Ludowej.
I wreszcie najniższe nominały. Ukraińska Republika Ludowa nie zdążyła wyemitować własnych monet (chociaż zaczęto już zbierać kruszce do ich wybicia) – ich cykl produkcyjny począwszy od projektu poprzez wykonanie stempli po wybicie byłoby dłuższy kosztowniejsze i bardziej pracochłonny niż w przypadku banknotów. Drobne nominały pojawiły się w nietypowej formie – jako druki będące zarazem znaczkami pocztowymi i znakami pieniężnymi. Wykorzystując doświadczenie Imperium Rosyjskiego (które podobny „pieniądz znaczkowy” emitowało od 1915 r.) Ukraińska Centralna Rada uchwaliła 18 kwietnia 1918 r. ustawę przewidującą emisję „wymiennych znaczków”; po przewrocie Skoropadskiego ustawę realizowały władze Hetmanatu, a później Dyrektoriat Ukraińskiej Republiki Ludowej. Wykorzystano wzory znaczków pocztowych zaprojektowanych w grudniu 1917 r., drukując je na grubszym, niegumowanym papierze. Na rewersie znalazł się Tryzub oraz informacja o wartości obiegowej na równi z monetami. Drukowano je w Kijowie i Odessie. Teoretycznie możliwe było naklejenie takiego znaczka na list i użycie zgodnie z posiadaną formą do uiszczenia opłaty pocztowej, co mogło zdarzać się sporadycznie (znane są nieliczne przykłady takiego wykorzystania rosyjskich „pieniędzy znaczkowych”).
W naszych zbiorach znajdują się dwa takie „wymienne znaczki” Ukrainy (il. 11-12).
Znaczek o nominale 20 szahów (nr inw. MT/H/N/1356) według projektu Antona Seredy przedstawiał wizerunek mężczyzny w kapeluszu ozdobionym piórami, trzymającego na ramieniu kosę; obok niego znalazł się ukraiński Tryzub. Nad wizerunkiem umieszczono nazwę „Ukrajinska Narodnia Respublika”, u dołu nominał „20 szahiw 20”. Na rewersie u góry Tryzub, pod nim napis „Chodyt’ nariwni z dzwinkoju monetoju” (Kursuje na równi z brzęczącą monetą), całość w podwójnej prostokątnej ramce.
Znaczek o nominale 50 szahów (nr inw. MT/H/N/1357) według projektu Heorhija Narbuta przedstawiał duży nominał „50 / szahiw” w wieńcu z płodów rolnych. U góry umieszczono dwie trąbki pocztowe skrzyżowane ustnikami, u dołu nazwę „Ukrajinska Narodnia Respublika”. Na rewersie u góry Tryzub, pod nim napis „Chodyt’ nariwni z dzwinkoju monetoju” (Kursuje na równi z brzęczącą monetą), całość w pojedynczej prostokątnej ramce.
Po opanowaniu Ukrainy przez bolszewicką Rosję, z końcem 1920 r. banknoty Ukraińskiej Republiki Ludowej i Hetmanatu wycofano z obiegu. Niektóre z uwagi na słabe zabezpieczenia były często fałszowane, co więcej – fałszywe emisje drukowali także sami rosyjscy bolszewicy, aby dezorganizować ukraiński system finansowy.
Banknoty z lat 1918-1919 zostały przekazane Muzeum w darze w 2019 r. przez p. Piotra Właszczuka, mieszkającego w Warszawie wnuka przedwojennego tomaszowskiego przedsiębiorcy Michała Jakubowskiego.
Posiadamy także 4 egzemplarze banknotu o nominale 20 karbowańców, wprowadzonego do obiegu przez okupanta niemieckiego w tzw. Komisariacie Rzeszy Ukraina. Emitentem był „Centralny Emisyjny Bank Ukraina” w Równem. Wyemitowano je 10 marca 1942 r. na podstawie zarządzenia wydanego pięć dni wcześniej.
Banknoty z tej serii (obejmowała dziewięć nominałów, ale niemal cały nakład jego z nich zaginął) prezentowały przedstawicieli ludności ukraińskiej. Serię nazwano „Szczęśliwa ludność Ukrainy”, co było niebywale bezczelną nazwą. Na awersie banknotu o nominale 20 karbowańców z prawej strony znajdował się wizerunek chłopa, z lewej strony napis „20 / zwanzig / 20”, w środku nominał „Zwanzig / Karbowanez”, miejsce i data emisji (Równe, 10.03.1942) oraz podpisy członków Dyrekcji Centralnego Banku Emisyjnego Ukrainy oraz godło III Rzeszy. W prawym dolnym rogu numer banknotu, całość otoczona ornamentem. Na rewersie znalazła się nazwa banku, nominał podany słownie i informacja o karaniu fałszowania banknotów; napisy te wydrukowano po niemiecku i ukraińsku.
Był to typowy pieniądz okupacyjny, wydany przez niemiecką instytucję. Nie było mowy o autonomii, jedynie pomocniczej administracji, a wprowadzenie odrębnej waluty zapobiegało destabilizacji marki niemieckiej. Już po kompozycji tych banknotów widać instrumentalny stosunek Niemiec do Ukraińców. Tylko część napisów na rewersie wydrukowano w języku ukraińskim, eksponując tekst niemiecki. Także w nieczytelnych podpisach trudno dopatrzeć się cyrylicy, raczej odręczne pismo gotyckie. Oczywiście próżno szukać choćby śladów ukraińskiej symboliki narodowej. Dla porównania – na banknotach Protektoratu Czech i Moraw napisy niemieckie i czeskie były równoległe i tej samej wielkości. Na banknotach używanych w innych okupowanych krajach (nawet w Generalnym Gubernatorstwie) nie było napisów niemieckich.
Banknoty zostały wydrukowane w Reichsdruckerei (Berlin-Kreuzberg, Oranienstrasse 91). Według szacunków emisja wynosiła nie mniej niż 12 miliardów karbowańców. Przelicznik w stosunku do marki niemieckiej (Reichsmark) wynosił 1:10. Karbowańce te nie były w użyciu na całym terytorium Ukrainy. Warto wspomnieć, że na obecnych terenach Ukrainy w obiegu były również reichsmarki, sowieckie ruble oraz czerwońce (1 czerwoniec = 10 rubli), rumuńskie bony okupacyjne tzw. Instytutu Finansowania Zewnętrznego „Infinex” (w Naddniestrzu), a także złote Banku Emisyjnego w Polsce, tzw. „młynarki” (w dystrykcie Galicja Generalnego Gubernatorstwa). W 1942 r. karbowaniec stał wysoko, znacznie wyżej od sowieckiego rubla. Po niemieckich sukcesach na froncie wschodnim cały czas piął się w górę. Gdy Wehrmacht zajmował kolejne miasto, ceny produktów potrzebnych do życia znacząco spadały (w porównaniu do okresu, gdy płacono tam w rublach). Spadek kursu karbowańca zanotowano pod koniec 1943 r., aby w 1944 r. praktycznie zupełnie stracił na wartości. Po ponownym zajęciu Ukrainy przez Armię Czerwoną przestał być prawnym środkiem płatniczym.
Banknot o numerze inw. MT/H/N/740 (nr 84-168951) trafił do zbiorów Muzeum w 1982 r. wraz z 3 dubletami, które po inwentaryzacji zostały wprowadzone do ewidencji w 2019 r. pod samodzielnymi numerami inw. MT/H/N/1249 (nr 11-021671), MT/H/N/1250 (26-431371) i MT/H/N/1251 (84-168946). Prezentujemy ten ostatni, zachowany w najlepszym stanie (il. 13-14).
dr Daniel Warzocha
kustosz działu historyczno-numizmatycznego
Bibliografia:
Гай-Нижник П., Володимир Ігнатович – директор Українського державного банку, „Вісник Національного банку України” 2003, № 5, http://www.hai-nyzhnyk.in.ua/doc/51doc.php [dostęp: 07.03.2022].
Гай-Нижник П.П. Марки-шаги – грошові знаки державної України 1917–1920 років, „Фінанси України” 1997, № 4, http://www.hai-nyzhnyk.in.ua/doc/7doc.php [dostęp: 07.03.2022].
Гай-Нижник П.П., Розмінні марки-шаги, їхній характер і завдання, „Фінанси України” 2005, №3, http://www.hai-nyzhnyk.in.ua/doc/81doc.php [dostęp: 07.03.2022].
Історія української гривні, https://uk.wikipedia.org/wiki/Історія_української_гривні [dostęp: 07.03.2022].
Карбованець, https://uk.wikipedia.org/wiki/Карбованець [dostęp: 07.03.2022].
Шаг, https://uk.wikipedia.org/wiki/Шаг [dostęp: 07.03.2022].
Bieniaś J., Nadruki propagandowe na banknotach Rosji z okresu I wojny światowej i wojny domowej 1917 -1921, [w:] Pieniądz a propaganda. Wspólne dziedzictwo Europy. Studia i materiały. Białoruś-Bułgaria-Czechy-Litwa-Łotwa-Mołdawia-Polska-Rosja-Rumunia-Słowacja-Ukraina, red. K. Filipow, Augustów-Warszawa 2015, http://skarbonka.ru/pdf/Augustow-2015-00.pdf [dostęp: 18.03.2022].
Karbowaniec ukraiński, https://www.nieznanaukraina.pl/815/karbowaniec-ukrainski/ [dostęp: 07.03.2022].
Pick M19 – ND (1941-44), https://bancnote.net/rom_m19 [dostęp: 11.03.2022].
Tekst Oksany Zastawskiej-Abramczyk opublikowany 25.02.2022 na Facebooku (grupa „Banknoty Polska Europa Świat – Papierowy Dukat”), https://www.facebook.com/groups/315810826316346/posts/640617857168973/ [dostęp: 07.03.2022].
