Prezentujemy zestaw rysunków związanych z zesłańcami polskimi na Syberii, a jednocześnie życiem politycznym Tomaszowa przełomu XIX i XX wieku.
Dwa rysunki mają charakter portretowy, jeden zaś symboliczny. Pierwszy z nich (nr inw. MT/H/2483) przedstawia Konstantego Koplina – tomaszowskiego działacza ruchu robotniczego – na tle symbolicznie przedstawionych ośnieżonych, porośniętych iglastymi drzewami wzgórz. Pod portretem oprócz nazwiska znajdujemy daty i nazwy partii: 1882 – Partia Proletariat, 1905 – SDKPiL (Socjaldemokracja Królestwa Polskiego i Litwy), symboliczny łańcuch i informacja o czasie uwięzienia i zesłania.
Drugi rysunek (nr inw. MT/H/2484) to także realistyczny portret kilkudziesięcioletniego mężczyzny przedstawionego na analogicznym tle, odnoszącym się do syberyjskiego krajobrazu. Niestety, nie mamy tutaj nazwiska sportretowanej osoby. Możemy się jedynie domyślać, że jest to inny przedstawiciel kręgów rewolucyjnych, zesłany na Syberię za działalność polityczną.
Trzeci rysunek (nr inw. MT/H/2485) ma charakter symboliczny. Obok skutego kajdanami z towarzyszem niedoli (widzimy tylko jego rękę) mężczyzny stoi okryty całunem kościotrup ze skrzypcami – czytelny symbol śmierci. Za postaciami widzimy dwa sztandary – czerwony z literami „S.D.K.P.i L.” (Socjaldemokracja Królestwa Polskiego i Litwy) oraz czarny. On także wydaje się po prostu żałobną chorągwią (mniej prawdopodobne jest w tym kontekście użycie go jako symbolu ruchów anarchistycznych). Wyżej widoczna za kratami twarz więźnia, o tych samych rysach co postać na pierwszym planie. U góry zaś naszkicowana linia kolejowa z zaznaczeniem trasy zesłania: Łódź – Łęczyca – Warszawa – Moskwa – Orenburg – Krasnojarsk – Irkuck – Czeremchowo (nazwy rosyjskie zapisano cyrylicą).
Rysunki wykonano na białym kartonie o wymiarach 32 x 22,5 cm (portretowe) i 29 x 33 cm (symboliczny), techniką mieszaną (akwarela, ołówek). Sygnowane są „M. Koplin” co jednoznacznie wskazuje na rodzinę Konstantego Koplina.
Konstanty Koplin urodził się 4 czerwca 1853 r. w Zgierzu jako syn Tomasza i Salomei z Piaseckich. Był tkaczem. W styczniu 1874 r. poślubił w Zgierzu Mariannę Rozalię Kuligowską (jak wynika z dokumentów stanu cywilnego, była od niego starsza około 7 lat). jeszcze w tym samym roku urodziła im się córka Salomea. W 1875 r. Koplinowie przenieśli się do Tomaszowa. Niestety, w tym samym roku zmarła mała Salomea. W 1876 r. urodził się syn Kwiryn. Tylko on dożył dorosłości (zmarł w Brzezinach w 1955 r.), przedwcześnie zmarła też młodsza córka Regina Maria (ur. 1878 w Bałutach – dziś dzielnica Łodzi, zm. 1880 w Tomaszowie). Zaledwie pięć lat po ślubie, w czerwcu 1879 r. zmarła w podłódzkiej Radogoszczy (także dziś część Łodzi) Marianna Koplinowa. Konstanty Koplin powrócił do Tomaszowa i cztery miesiące po śmierci pierwszej żony ożenił się powtórnie z Marianną Domaradzką. Mieli co najmniej sześcioro dzieci. W pierwszych latach małżeństwa w Tomaszowie urodzili się: Salomea Klementyna (ur. 1880, w 1907 r. poślubiła Zygmunta Golca), Alfred (ur. 1882) i Marian Aleksander (ur. 1884). Jak można zauważyć, pierworodnym córkom z obu małżeństw Konstanty Koplin nadał imię swojej matki.
W tym okresie Konstanty Koplin zaangażował się w działalność Socjalno-Rewolucyjnej Partii Proletariat, zwanej później Pierwszym Proletariatem lub Wielkim Proletariatem. Najzdolniejszy z tomaszowskich działaczy, początkowo był zastępcą przywódcy miejscowej organizacji Proletariatu – Franciszka Cobla, a od grudnia 1884 r. stanął na jej czele. Pracował wówczas w fabryce Knothego. W pierwszej połowie 1885 r. Proletariat liczył w Tomaszowie około 50 członków. Zbierano składki, prowadzono agitację ustną, kolportowano wydawnictwa socjalistyczne. Podjęto też starania zorganizowania własnej drukarni. W tym celu Koplin nawiązał kontakt z drukarzami z Piotrkowa. Niestety, jeden z nich okazał się zdrajcą i prowokatorem, co doprowadziło do dekonspiracji i rozbicia tomaszowskiej organizacji. 1 listopada 1885 r. Konstanty Koplin został aresztowany, a 17 sierpnia 1887 r. skazany na pięcioletnie zesłanie na Syberię. Po powrocie z zesłania zamieszkał w Łodzi, gdzie w 1900 r. urodziły się kolejne dzieci Konstantego i Marianny z Domaradzkich – bliźnięta Helena i Kazimierz, a w 1903 r. syn Henryk. Konstanty Koplin działał wówczas w Socjaldemokracji Królestwa Polskiego i Litwy i ponownie był represjonowany przez władze rosyjskie. Zmarł prawdopodobnie w okresie międzywojennym. W 1967 r. jego nazwisko – obok Franciszka Cobla i Rocha Paszkowskiego – znalazło się na tablicy upamiętniającej miejsce spotkań tomaszowskich „Proletariatczyków” przy ul. Krzyżowej 30. W latach 70. imieniem Konstantego Koplina nazwano jedną z nowych ulic na tomaszowskim Niebrowie.
Interesująca jest sprawa autorstwa przedstawionych rysunków. Podpis „M. Koplin” może wskazywać na żonę Konstantego – Mariannę z Domaradzkich lub też ich syna Mariana. Co więcej, na jednym z nich (symbolicznym – nr inw. MT/H/2485) podpis ten uzupełnia informacja nt. miejsca i roku wykonania – „Łódź 1905 r.”. Można się domyślać, że dwa pozostałe rysunki powstały w tym samym lub bardzo zbliżonym czasie. Być może 21-letni Marian rysował portrety ojca i jego towarzyszy w ogarniętym rewolucją mieście, gdy na ulicach „polskiego Manchesteru” stanęły barykady, a hasła sprawiedliwości społecznej i poprawy bytu ludzi pracy łączyły się z pragnieniem zrzucenia znienawidzonego jarzma caratu. Marian Koplin uczestniczył w tych rewolucyjnych wydarzeniach, za co w 1955 r. został odznaczony Krzyżem Oficerskim Orderu Odrodzenia Polski, a w 1965 r. otrzymał Odznakę Honorową Miasta Łodzi.
Rysunki trafiły do tomaszowskiego Muzeum w 2018 r., kiedy przekazał je w darze Wojciech Źródlak, kustosz Muzeum Tradycji Niepodległościowych w Łodzi. Prezentowane były na wystawie czasowej „Almanach Tomaszowa. 190 rocznica nadania praw miejskich” jesienią 2020 r.
Informacje o działalności politycznej K. Koplina na podstawie: L. Mroczka, Powstanie i rozwój ruchu robotniczego, [w:] Tomaszów Mazowiecki. Dzieje miasta, red. B. Wachowska, Warszawa-Łódź 1980. Dane na temat rodziny zrekonstruowane w oparciu o akta stanu cywilnego parafii rzymskokatolickich w Tomaszowie Mazowieckim, Łodzi i Zgierzu dostępne za pośrednictwem serwisów szukajwarchiwach.gov.pl oraz geneteka.genealodzy.pl.
dr Daniel Warzocha
adiunkt działu historyczno-numizmatycznego
